19.02.2021
Projekt badawczy realizowany od 1.01.2016 do 31.12.2020
Muzeum można rozumieć jako swego rodzaju ramę dla pamięci, miejsce, gdzie przechowuje się ją, czci, ale także tworzy – w określonej sytuacji natomiast samo może stać się pamięcią (miejscem pamięci).
Był to punkt wyjścia i podstawa niniejszego projektu, który czerpiąc z tradycji naukowych Wydziału Sztuk Pięknych UMK w Toruniu, stanowi twórczą kontynuację i rozwinięcie badań oraz publikacji dawnych profesorów Zakładu Muzealnictwa, Kazimierza Malinowskiego (Prekursorzy muzeologii polskiej, 1970) i Bogusława Mansfelda (Związek Muzeów Polskich, 2000). Założeniem jego było podjęcie kompleksowych badań nad najwcześniejszym okresem dziejów polskiego muzealnictwa, szczególnie zaś próba interpretacji instytucji muzeum w jego relacjach z szeroko rozumianą pamięcią przy wykorzystaniu i sprawdzeniu przydatności w tym celu narzędzi cyfrowych.
Dotychczasowy stan historiografii polskiej jest tu niemały, wiele szczegółowych kwestii zostało przebadanych, niektóre muzea mają swoje bardziej lub mniej wnikliwie opracowane monografie. Przeważnie dotyczy to jednak instytucji istniejących obecnie i ich historii w okresie międzywojennym, epoce PRL oraz w czasach najnowszych, rzadziej mamy do czynienia z opracowaniami na temat muzeów sprzed 1918 roku oraz syntetycznych, o szerszym charakterze, brak całościowego ujęcia historii naszego muzealnictwa, niewiele też zastanawiano się nad zagadnieniami pamięci w tym kontekście. Zadaniem realizującego projekt zespołu była więc krytyczna ocena, a czasem weryfikacja efektów dotychczasowych badań, ale przede wszystkim wprowadzenie tu nowych, mało lub wcale dotąd nie eksploatowanych obszarów badawczych, problematyk i metod postępowania.
W ramach projektu dokonano opisu i swego rodzaju mapowania muzealnictwa rozwijającego się na ziemiach d. Rzeczpospolitej przed 1918 r. Podstawę ku temu stworzyła inwentaryzacja muzeów oraz instytucji i miejsc o charakterze muzealnym, chyba najpełniejsza w dotychczasowych badaniach i o najszerszym zasięgu. Objęła ona ponad 500 placówek mających różny charakter pod względem kolekcjonerskim, prowadzonej działalności, narodowym, statusu własnościowego i prawnego, trwałości. Ogromnemu rozszerzeniu uległ przez to zakładany początkowo zakres merytoryczny projektu (wobec przewidywanych ok. 150 placówek). Inwentaryzacja umożliwiła zgromadzenie danych o różnym stopniu kompletności niezbędnych dla charakterystyki badanych placówek muzealnych. Jako zakres terytorialny przyjęto obszar Rzeczpospolitej w granicach z 1772 r. (pierwszy rozbiór), włączając w to także polskie muzea poza nim, głównie na emigracji. Zakres chronologiczny odpowiada zaś w zasadzie historii Polski pod zaborami, kiedy muzealnictwo stało się trwałym elementem kultury, przy czym szczególnie intensywny jego rozwój miał miejsce w ostatnich dziesięcioleciach XIX i pierwszych XX wieku.
Inwentaryzacja powyższa stała się punktem wyjścia dla ustaleń odnośnie do relacji pomiędzy muzeum a szeroko rozumianą pamięcią. Badania wykazały wielką różnorodność pod tym względem instytucji i miejsc o charakterze muzealnym. Okazało się, że przyjęty w nazwie projektu zwrot „polska kultura pamięci” nie jest w pełni adekwatny do zakładanych kierunków badań i treści uzyskanych wyników. Chodziło w nich bowiem o kompleksowe przebadanie muzealnictwa na terytoriach pozostających w zasięgu d. kultury polskiej, nie zdeterminowanego wyłącznie kryteriami etnicznymi. Nie zmieniając więc dotychczasowego zasięgu planowanych badań i nazewnictwa, przyjęliśmy odniesienie do d. Rzeczpospolitej Obojga Narodów, co pozwoliło na uzyskanie tu perspektywy jej wielonarodowej kultury.
Celem projektu Muzeum w polskiej kulturze pamięci (do 1918 roku): wczesne instytucje muzealne wobec muzeologii cyfrowej była analiza i kompleksowe badanie roli publicznych i prywatnych muzeów, założeń proto-muzealnych oraz kolekcji prywatnych i społecznych funkcjonujących w sferze publicznej do 1918 r. jako instytucji stanowiących zwierciadło przemian kulturowych, oddziałujących na kierunki przekazywania przyszłym pokoleniom oraz kształtowania szeroko pojętej tożsamości i pamięci kulturowej. Pojęcie „kultury pamięci” lub też „polityki pamięci” w literaturze europejskiej i światowej odnosi się na ogół do holocaustu, kwestii związanych z jego badaniem i upamiętnianiem. Jego zawartość semantyczna jest jednak znacznie szersza i dotyczy ogólnego rozumienia miejsca dziedzictwa historycznego i kulturalnego w życiu narodów, grup etnicznych lub religijnych, czy też innych społeczności oraz ich zachowań tożsamościowych.
W takim właśnie sensie stanowiło ono podstawę prac realizowanych w tym przypadku. Jako granicę chronologiczną badań przyjęto odrodzenie państwowości polskiej w 1918 r., pod względem terytorialnym zaś obszar Rzeczpospolitej Obojga Narodów w granicach z 1772 r. oraz skupiska Polaków na emigracji.
Badania ukazały znaczenie dla problematyki określonej w założeniach projektu inicjatyw muzealnych innych zamieszkujących narodów i mniejszości narodowych Rzeczpospolitej, a także inicjatyw zaborczych, rosyjskich i niemieckich. Pełny opis polskiego muzealnictwa jako elementu polskiej kultury pamięci nie jest bowiem możliwy bez świadomości jego wielonarodowego kontekstu w aspekcie istnienia obok siebie, współdziałania, konkurencji, a nawet walki.
Zróżnicowanie badanych instytucji objawia się również na płaszczyźnie religijnej i wyznaniowej, społecznej, kulturalnej, profesjonalnej, a w końcu merytorycznej, wynikającej ze sprofilowania ich zbiorów, ekspozycji i pozostałej działalności (edukacyjnej, historycznej, artystycznej, etnograficznej, technicznej, przyrodniczej). Jeśli chodzi o ich relacje z pamięcią jako zjawiskiem psychologicznym, to układają się one w trzy zasadnicze, chociaż w praktyce na ogół nakładające się na siebie i zmieszane typy: patrymonialny (kiedy muzeum staje się miejscem przechowywania i ochrony dziedzictwa), kommemoratywny (kiedy staje się miejscem pamięci) i mnemoniczny (kiedy staje się miejscem edukacji). Ujawniona podczas badań obfitość faktów, umożliwiła jedynie wstępną charakterystykę wielu szczegółowych przypadków, pozostawiając pełne ich rozwiązanie dla przyszłych badań.
EFEKTY PROJEKTU
Efekty naukowe projektu tworzą solidną podstawę dla interpretacji rozumienia charakteru i posłannictwa wczesnych muzeów na obszarze d. Rzeczpospolitej, kształtowania i przekazywania odbiorcy wizji historii, kultury, naturalnego środowiska, techniki, nauki, sztuki (w zależności od profilu kolekcjonerskiego), strategii działania podejmowanego w tym celu oraz wielonarodowego kontekstu.
Wyniki przeprowadzonych badań, kwerend, poszukiwań i analiz można uznać za wysoce zadowalające. Zasadnicze znaczenie ma tu podjęta po raz pierwszy i w dużym stopniu zrealizowana kompleksowa inwentaryzacja instytucji o charakterze muzealnym. Przeprowadzenie jej było niezbędne dla realizacji celów projektu, przede wszystkimi badań zmierzających ku odczytaniu strategii obieranych przez te wczesne muzea w utrwalaniu, przekazywaniu i kształtowaniu zbiorowej tożsamości pod względem narodowym, kulturalnym, naukowym i artystycznym, a przez to udzieleniu odpowiedzi na pytanie o ich rzeczywistą rolę i miejsce w polskiej historycznej kulturze pamięci.
Efektem tych badań były referaty na konferencjach [zobacz: wykaz wystąpień zespołu projektowego na konferencjach zewnętrznych] i sympozjach naukowych (wewnętrznych i zewnętrznych) oraz cztery publikacje: Muzeum a pamięć – forma, produkcja, miejsce [2018] i wydane w 2020 roku Studia o muzealnej pamięci na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej do 1918 r.; Muzeum w kulturze pamięci Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Antologia najwcześniejszych tekstów Tom 1. Antologia najwcześniejszych tekstów I (1766-1882) i Tom 2. Antologia Najwcześniejszych tekstów II (1882-1917) oraz Muzeologia cyfrowa. Muzeum i narzędzia cyfrowe humanistyki [2020], także w formie książki internetowej [zobacz: wydawnictwa]. Z kolei sam inwentarz muzeów utrwalony na opracowanych w tym celu formularzach i udostępniony w postaci bazy danych będzie wykorzystywany jako punkt wyjścia dla wszelkich badań nad historią polskiego muzealnictwa.
W ramach projektu przeprowadzono także analizę piśmiennictwa muzeologicznego i muzealniczego na omawianym obszarze, czego efektem jest wspomniana antologia najwcześniejszych tekstów. Zasygnalizowane powyżej publikacje uważamy za poważne osiągnięcia naukowe, inwentarz muzeów ma natomiast duże znaczenie praktyczne dla dalszych badań na tym polu.
METODOLOGIA
Punktem wyjścia dla badań było zgromadzenie materiału faktograficznego w oparciu o szeroko zakrojone kwerendy muzealne, biblioteczne i archiwalne w celu zebrania informacji dotyczących poszczególnych instytucji, drukowanych i rękopiśmiennych materiałów źródłowych (w celu ustalenia lokalizacji zasadniczych dokumentów lub ich zespołów), bibliograficznych (poszczególne muzea polskie i funkcjonujące publicznie kolekcje prywatne już obecnie posiadają niemałą literaturę) oraz ikonograficznych (fotograficznych, malarskich, graficznych i rysunkowych w postaci cyfrowych reprodukcji autonomicznych dzieł oraz ilustracji w publikacjach książkowych i czasopismach). Zebrany materiał został udostępniony w formie opracowanych przez specjalistów rekordów zamieszczonych w bazie danych oraz w blogu na portalu naukowym.
Kolejnym elementem metody było dokonanie analizy języka i strategii przybieranych w celu transmisji i kształtowania tożsamości kulturowej przez publiczne i prywatne muzea oraz funkcjonujące publicznie kolekcje prywatne. Została ona przeprowadzona na wybranych przykładach najpełniej udokumentowanych i charakterystycznych dla poszczególnych grup instytucji w oparciu o dokumenty archiwalne (teksty programowe, opisy ekspozycji, opisy kolekcji), zawartość zbiorów i założenia prowadzonej działalności. Prace studialne objęły swoim zakresem odczytanie i interpretację znaczenia semantycznego, a także strategii i specyficznego języka przez instytucje funkcjonujące do 1918 roku na obszarze szeroko rozumianej kultury polskiej: muzea o zasięgu narodowym; muzea regionalne (w tym towarzystw naukowych, krajoznawcze); muzea etniczne (żydowskie, ukraińskie); muzea państwowe (zaborcze). Efektem są rekordy zamieszczone w systemie bazodanowym, umożliwiające ich przetwarzanie, włączanie w kolekcje i tworzenie wizualizacji, pozwalających na ukazanie różnych perspektyw w zależności od wykorzystanego narzędzia cyfrowego.
MUZEOLOGIA CYFROWA
Jednym z obszarów badawczych projektu było podjęcie próby sformułowania subdyscypliny, wpisującej się w założenia modułu NPRH „Innowacyjność”, w zakresie badań nad historią muzealnictwa z wykorzystaniem tych narzędzi, którą literatura zachodnia nazywa cybermuzeologią lub muzeologią cyfrową (cybermuseology / digital museology).
Jest to dyscyplina funkcjonująca już od co najmniej dekady w ramach muzeologii ogólnej, jak również humanistyki cyfrowej, realizowana w ośrodkach [zobacz: mapa muzeologii cyfrowej] w Kanadzie (Uniwersytet w Toronto oraz w Ontario), Stanach Zjednoczonych (Waszyngton, Boston), w Danii, w Szwajcarii (Lozanna), w Rosji (Wydział Muzeologii na Rosyjskim Państwowym Uniwersytecie Humanistycznym w Moskwie), w Niemczech (Hamburg, Berlin, Poczdam, Lipsk; Digital Humanities at Trier University), w Austrii (Austrian Centre for Digital Humanities and Cultural Heritage of the Austrian Academy of Sciences, Austrian Centre for Digital Humanities na Uniwersytecie w Graz), a także w mniejszych ośrodkach w ramach studiów humanistycznych (Edynburg, Kopenhaga, Uppsala, Zadar w Chorwacji), Lancaster University Digital Humanities oraz działalność światowej rangi muzeów a rzecz wolnych zasobów kultury (Smithsonian Institute w Waszyngtonie, MET Museum, MOMA, Getty’s) i konsorcja naukowe (Ethics and Legality in Digital Arts and Humanities is a working group of the European Research Infrastructure Consortium DARIAH-eu). W Polsce temat humanistyki cyfrowej podejmowany jest przy Uniwersytecie Warszawskim w ramach działającego tam Laboratorium Cyfrowego Humanistyki UW, a także przez działalność konsorcjum DARIAH-PL, które funkcjonuje również prowadzi na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu w strukturach Biblioteki Uniwersyteckiej UMK (https://www.bu.umk.pl/dariah-pl-umk).
Projekt otworzył zatem szerokie pole dla badań z zakresu wykorzystania narzędzi cyfrowych muzealnictwa i muzeologii. Muzeologia cyfrowa stała się punktem wyjścia dla podjęcia tej wieloaspektowej problematyki, która dotąd nie była przedmiotem zainteresowania nauki polskiej w zakresie zastosowania narzędzi cyfrowych do różnego rodzaju analiz, działań monitorujących i zarządzania danymi muzealnymi z zastosowaniem międzynarodowych standardów i schematów metadanych.
W ramach projektu podjęto próbę sformułowania na gruncie polskim założeń subdyscypliny określonej jako “Muzeologia cyfrowa/cybermuzeologia”. Jej korzeni należy upatrywać także w nurcie sztuki nowych mediów elektronicznych i cyfrowych, których początki sięgają przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku. W kontekście przeprowadzonych badań Muzeologia cyfrowa to zmiana – w sposobie myślenia o muzeum, w organizacji instytucji od strony naukowej, administracyjnej i strukturalnej, w komunikacji z widzem muzealnym, w organizacji wystaw, publikowaniu treści oraz upowszechnianiu wiedzy; jest to korelacja między instytucją a odbiorcami, oparta na modelu partycypacyjnym, którego podstawę działania stanowi Sieć 2.0 i 3.0. Efektem podjętych prac jest pierwsza w tym zakresie monografia Muzeologia cyfrowa. Muzeum i narzędzia cyfrowe humanistyki.
PORTAL NAUKOWY
Współcześnie wyniki badań naukowych są coraz częściej publikowane w Internecie, za pośrednictwem specjalistycznych baz wiedzy, repozytoriów, w czasopismach elektronicznych, zgodnie z zasadami otwartej nauki. Portal naukowy przygotowany w ramach projektu w swoich założeniach także ma pełnić taką funkcję, umożliwiając po pierwsze dostęp do danych badawczych (za pośrednictwem zawartości bazy danych), a także do ich samodzielnego wykorzystania i przekształcania. Podobną funkcję zapisu prac badawczych pełnią wpisy na blogu stanowiące krótkie, przystępnie opublikowane informacje (853 wpisy, w 9 kategoriach). Zostały one także rozpowszechnione za pośrednictwem mediów społecznościowych (Facebook, Twitter, Instagram), zaś analiza ruchu w Sieci pokazuje, że stanowią one główny punkt przepływu użytkowników.
Osobne miejsce zajmuje „Czytelnia”, gdzie zamieszczane są artykuły naukowe i popularnonaukowe pisane przez specjalistów, muzealników i zainteresowanych tematyką wczesnego muzealnictwa hobbystów (59 artykułów).
WPŁYW PROJEKTU
Dokumentacja i upowszechnianie polskiego, ale jednocześnie europejskiego dziedzictwa kulturowego przez muzea ma ogromne znaczenie dla kształtowania świadomości historycznej, obywatelskiej, tożsamości i pamięci. Tymczasem, jak świadczy dotychczasowe piśmiennictwo, wiedza o stanie polskiego muzealnictwa i muzeów jest niesystematyczna, wyrywkowa, często budowana intuicyjnie w oparciu o panujące stereotypy polskich dziejów i kultury; brak w niej syntetycznego obrazu, znaczące luki w wiedzy o instytucjach, okolicznościach ich działania, założeniach, obieranych strategiach i posłannictwie.
Niniejszy projekt umożliwił jej krytykę, weryfikację w analizowanych aspektach i uzupełnienie, ale przede wszystkim otwarcie nowych „pól badawczych”. Szczególne znaczenie, co już wielokrotnie zostało podkreślone powyżej, ma tu sporządzenie inwentarza historycznych instytucji o charakterze muzealnym (nawet jeśli byłby on niepełny i wymagał korekt, czego wykluczyć nie można w sytuacji braku kompletnych materiałów archiwalnych lub braku możliwości dotarcia do nich). Umożliwiło to sformułowanie ustaleń, odnośnie do rozwoju chronologicznego muzealnictwa na ziemiach Rzeczpospolitej, wyróżnienie obszarów (miast, prowincji, regionów) pod względem jego intensywności, wreszcie wskazanie zjawisk słabo lub wcale nie dostrzeganych w historiografii, jak muzea rosyjskie (blisko setka placówek powstałych głównie na tzw. ziemiach zabranych, na kresach wschodnich, do których należały muzea cerkiewne, związane z administracją lokalną i wojskiem), muzea szkolne i pełniące tę funkcję gabinety uczelniane, a także udostępniane publicznie zbiory stowarzyszeń społecznych, naukowych, twórczych (pn. sieć muzeów PTK). Ukierunkowało to kwerendy archiwalne i bibliograficzne dostarczające informacji o historii, zbiorach i działalności badanych instytucji, koniecznych dla rozumienia ich charakteru i posłannictwa (w różnych aspektach), kształtowanej i przekazywanej odbiorcy wizji historii, kultury, naturalnego środowiska, techniki, nauki, sztuki (w zależności od profilu kolekcjonerskiego), oraz strategii działania podejmowanego w tym celu. W tym sensie projekt niniejszy przyczynił się budowaniu wiedzy na temat polskiego dziedzictwa kulturowego.
Projekt otworzył pola badawcze dla kontynuacji prac w kierunku dalszej refleksji nad funkcjonowaniem muzeum w kulturze pamięci kolejnych epok, w okresie międzywojennym, w czasie wojny i w latach PRL oraz ku weryfikacji i kontynuacji inwentaryzacji instytucji o charakterze muzealnym, sporządzeniu ich wykazu, co uzupełni wykazy muzeów działających obecnie. Otwiera też duże możliwości edukacyjne i w zakresie kształcenia kadry naukowej dostarczając potencjalnych zagadnień dla prac magisterskich, rozpraw doktorskich, a nawet habilitacyjnych, jak również dla istotnych projektów badawczych. Jako przykład można tu wskazać problem muzeów rosyjskich i niemieckich stanowiących na ziemiach porozbiorowej Rzeczpospolitej ważny kontekst polskiego muzealnictwa i polskiej kultury pamięci (współistnienie, konkurencja, walka). Innym byłaby kwestia podstaw prawno-organizacyjnych działalności muzeum na tym obszarze, co wiąże się a relacjami pomiędzy muzeum a władzami zaborczymi (lokalnymi i centralnymi), które odzwierciedlały się w statutach muzealnych i innego rodzaju aktach prawnych, jak zezwolenia na działalność, ew. dotacje finansowymi (głównie w Galicji), a także zamykanie działalności, likwidacja instytucji, konfiskata zbiorów, przekształcenia organizacyjne (np. w przypadku Muzeum Starożytności w Wilnie przekształconego po powstaniu styczniowym w instytucję rosyjską). Istotny byłby również obraz muzeum jako instytucji w prasie epoki (polskiej, rosyjskiej, ukraińskiej, niemieckiej, żydowskiej) oraz kwestia muzeum szkolnego (jako swoistego „urządzenia” edukacyjnego, ale też instytucji kolekcjonersko-ekspozycyjnej). Problematyka ta była podejmowana w ramach projektu, ale wyłącznie pod kątem jego zasadniczych założeń – tj. funkcjonowania na obszarze d. Rzeczpospolitej muzealnej kultury pamięci.
Zakres merytoryczny projektu, w stosunku do założeń określonych we wniosku, wymagał podjęcia znacznie szerszej współpracy z licznymi instytucjami muzealnymi, archiwami, instytutami badawczymi w kraju i za granicą. Dotyczyła ona zarówno dostępu do materiałów źródłowych (muzea, archiwa, biblioteki), jak i konsultacji merytorycznych oraz rozpowszechniania wiedzy na temat ustalonych w trakcie badań faktów (publikacje, konferencje, sympozja, seminaria). Ważne było także podnoszenie kompetencji badawczych młodej kadry i tworzenie własnej sieci kontaktów, poprzez uczestnictwo w kursach, szkoleniach i warsztatach.
UPOWSZECHNIANIE WYNIKÓW
W ramach Projektu zorganizowano liczne spotkania naukowe: konferencję międzynarodową, dwa sympozja (na poszczególnych etapach prac: pierwsze poświęcone kontekstom pamięci we wczesnym muzealnictwie pn. Muzeum a pamięć – forma, produkcja miejsce (2017); drugie na temat zastosowania narzędzi cyfrowych w badaniach i praktyce muzealnej pn. Muzeum wobec humanistyki cyfrowej (2019)) oraz konferencję międzynarodowa (pn. Pamięć wieloraka: pamięci muzealne na ziemiach Rzeczypospolitej w epoce rozbiorów | Various Memory: museums in the lands of the Polish-Lithuanian Commonwealth, era of the partitions (2019)), stanowiąca etap ewaluacyjny). Zorganizowane zostały także bardziej kameralne spotkania – Seminaria Muzealnicze, których przewidziano we wniosku od 10 do 14, a zorganizowano ostatecznie osiemnaście. Wszystkie formy spotkań naukowych stały się okazją do pobudzenie środowiska naukowego w dyskusji nad kwestiami muzeów i badania historii w kontekście cyberkultury i jego konsolidacji.
Wykonawcy projektu uczestniczyli w krajowych i zagranicznych konferencjach naukowych, seminariach, sympozjach i seminariach naukowych, których tematyka dotyczyła merytorycznego zakresu projektu. Działania popularyzatorskie objęły przygotowanie i publikację artykułów popularnonaukowych w formie wpisów na blogu, w “Czytelni” portalu naukowego oraz zintegrowanie portalu naukowego z mediami społecznościowymi celem znalezienia szerokiej grupy odbiorców treści oraz systematycznego budowania potencjału partycypacyjnego portalu naukowego za pośrednictwem mediów społecznościowych (Facebook, Twitter, Instagram). Zorganizowane zostały także wykłady specjalistyczne oraz warsztaty skierowane do studentów i doktorantów oraz młodych pracowników nauki i muzealników.
