Podwaliny Gabinetu Anatomicznego w Wilnie położył patomorfolog, Jakub Briotet, który w 1777 roku przybył z Francji do zreformowanej Akademii i Uniwersytetu Wileńskiego (wcześniej Akademia i Uniwersytet Wileński Towarzystwa Jezusowego). Początkowo kolekcja preparatów tworzona wraz z chirurgiem i położnikiem Mikołajem Regnierem była gromadzona w Collegium Medicum założonym w 1773/1781 roku. W 1803 roku na mocy ukazu cara Szkołę Główną Litewską (nazwa Uniwersytetu od 1795) przemianowano na Cesarski Uniwersytet Wileński, wówczas w 1808 roku, postanowiono przekształcić zniszczoną cerkiew Przeczystej Bogurodzicy na uniwersyteckie Anatomikum.
Teatry anatomiczne zaczęły powstawać w Europie pod koniec XVI wieku, stanowiły połączenie praktycznej, często widowiskowej nauki z prezentacją ciekawych, niezwykłych zbiorów zawierających: ludzkie i zwierzęce szkielety, modele i preparaty anatomiczne, rysunki, książki z rycinami do nauki anatomii. Główną część stanowiło pomieszczenie w formie amfiteatru, ze stołem do przeprowadzania sekcji w centrum i skupionej wokół widowni. Jednymi z pierwszych były Theatrum Anatomicum w Padwie i Lejdzie.
Oficjalne otwarcie Anatomikum Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego nastąpiło 13. X. 1815 roku, po przeprowadzeniu gruntownej przebudowy dawnej cerkwi i okolicznych budynków. Na parterze po lewej stronie mieściła się duża, owalna sala anatomii – wokół okrągłego stołu, na którym wykładowcy eksponowali preparaty lub wykonywali sekcje zwłok ludzkich lub zwierzęcych, wznosiły się rzędy 20 ławek. Były tam też trzy mniejsze sale do przeprowadzania sekcji na bieżąco. Drugie piętro zajmowały zbiory – w dużej sali od frontu umieszczono gabinet zoologiczny, w którym mieściły się: szkielety, spreparowane i wypchane zwierzęta, w dwóch mniejszych salach umieszczono zbiory anatomiczne, w kolejnych preparaty zootomiczne i urządzenia sekcyjne, laboratoryjne i in. Należy dodać, że wówczas nauka anatomii była połączona z weterynarią.
W skład kolekcji zoologicznej wchodziły muzealia gromadzone od końca lat 70. XVIII w. w Muzeum Historii Naturalnej, m.in. z kolekcji Krzysztofa Radziwiłła, zakupione przez pierwszego profesora historii naturalnej – Jeana E. Giliberta oraz kolekcji Michała Kleofasa Ogińskiego, z warszawskiego gabinetu historii naturalnej, a także Johana Georga Forestera z podróży dookoła świata. W zbiorach porządkowanych i uzupełnianych pod koniec lat 80. przez Stanisława Bonifacego Jundziłła, znajdowały się: minerały, muszle, korale, trofea myśliwskie, kości wielorybie, kły mamuta, egzotyczne orzechy, motyle, owady i ryby.
Kolekcję Gabinetu Historii Naturalnej przeniesionego do Anatomikum, w którym mieściły się zakłady anatomii człowieka i weterynarii, rozwijał w latach 1806-1824 doktor medycyny i chirurgii Ludwik Henryk Bojanus z Darmsztatu, któremu powierzono prowadzenie nowego przedmiotu – anatomii porównawczej. Powiększył głównie zbiory zootomiczne, które dotychczas obejmowały tylko anatomię zwierząt domowych. W roku 1823 Gabinet został podzielony na część zoologiczną i część mineralogiczną, przy czym część zoologiczną oddano pod opiekę Bojanusowi, który z połączonych zbiorów zootomicznych i zoologicznych stworzył cenny Gabinet Zoologiczny. Powiększył zbiór ptaków do 219, zadbał też o powiększenie ilości preparatów zwierzęcych, zwłaszcza szkieletów. W roku 1823 zbiory zootomiczne obejmowały 1653 pozycje, w tym samych „robaków trzewnych” — 144 sztuki. „Osobliwością był bawół, wypchany przez Brunnera, z powodu charakterystycznej postawy, jaka mu nadał”.
Kolekcję anatomiczną na początku stanowiły preparaty suche, m.in. kilka szkieletów ludzkich, czaszek, kości zwierząt kopalnych oraz preparaty mokre – trzymane w naczyniach ze spirytusem spreparowane normalne i patologiczne: organy, mięśnie oraz płody ludzkie. W 1820 roku kierownictwo gabinetu anatomicznego objął prof. Adam Bielkiewicz, wybitny twórca preparatów anatomicznych, Zastał tam 682 preparaty a po 15 latach pozostawił ich 2890. Podzielił zbiór na anatomiczno-fizjologiczny i anatomiczno-patologiczny oraz zbiór preparatów kostnych.
Po zlikwidowaniu Uniwersytetu w 1832 roku, budynek otrzymała Akademia Duchowna, a po przeniesieniu jej do Petersburga w 1842 r. przeznaczono go na rosyjskie koszary wojskowe, mieszkania i bibliotekę. W latach 60. XIX wieku z inicjatywy rosyjskiego gubernatora Murawjowa na tym miejscu powstała obecna cerkiew w stylu gruzińskim.
Gabinet anatomiczny wywieziono do Kijowa, gabinet weterynaryjny zaś do Dorpatu, część eksponatów anatomii ludzkiej i zwierzęcej uniknęła wywózki, zostając w Wilnie. Niektóre przejął Eustachy Tyszkiewicz, który eksponował je w założonym w 1855 roku Muzeum Starożytności. Po zamknięciu tego muzeum część zbioru trafiła w ręce Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego. W 1924 roku Towarzystwo przekazało swoja kolekcję Uniwersytetowi Stefana Batorego, być może część eksponatów wystawionych w dzisiejszych muzeach Historii Medycyny i Zoologicznym Uniwersytetu Wileńskiego, pochodzi z dawnego Anatomikum.
Więcej:
- Józef Bieliński, Stan nauk lekarskich za czasów Akademii Medyko-Chirurgicznej Wileńskiej, bibliograficznie przedstawiony : przyczynek do dziejów medycyny w Polsce, Warszawa 1888.
- Wł. Zahorski, Gabinet Anatomiczny Uniwersytetu i Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wilnie, Krytyka Lekarska 1900, R. 4, 1900, nr 10, s. 267-276.
- Z. Fedorowicz, Ludwik Henryk Bojanus, Memorabilia Zoologica I, Wrocław-Warszawa 1958.
- J. Kamińska, Akademia Wileńska 1773-1780, Rozprawy z Dziejów Oświaty, T. XXXVIII, 1997, s. 51-68.
- b. a., Stanisław Bonifacy Jundziłł, Wiadomości Botaniczne55(1/2). 2011
- A.Dzisiewicz, Anatomikum i jego zbiory, „Magazyn wileński”, 13.04.2018
[MW]
