21.07.2019 |
Dzieje Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (początkowo Muzeum Przemysłowe i Rolnicze, dalej: MPiR) w Warszawie są znamienne dla polskiej kultury. Instytucja ta jak w soczewce skupiła najistotniejsze problemy, zmieniające się obszary badawcze oraz procesy zachodzące w polskim muzealnictwie do 1918 roku, kontynuując swoją działalność do 1939 roku. W wyniku niemieckiego nalotu bombowego gmach muzeum został zniszczony wraz z większością zgromadzonych zbiorów. Do czasu odzyskania przez Polskę niepodległości aktywność wystawiennicza i naukowa muzeum była inspiracją do tworzenia nowych instytucji, zarówno pod skrzydłami MPiR, jak i jako niezależne placówki. Sama obecność muzeum skłaniała do prezentowania tam kolekcji przez osoby prywatne, które często swymi darami zasilały muzealne zbiory. Niniejszy tekst ma na celu przybliżenie inicjatyw o charakterze muzealnym, które w różny, często symboliczny sposób powiązane były z Muzeum Przemysłu i Rolnictwa.
Muzeum Przemysłu i Rolnictwa ok. 1908, Źródło: Wikipedia
Muzeum zostało założone z inicjatywy historyka i działacza społecznego Jana Tadeusza ks. Lubomirskiego (1826-1908), przy współudziale Józefa hr. Zamoyskiego (1835–1878), chemika Jakuba Natansona (1832-1884) oraz Towarzystwa Zakładów Żyrardowskich „Hille & Dietrich” [1]. Statut muzeum został zatwierdzony w 1875 roku przez Komitet ds. Królestwa Polskiego, a instytucja znajdowała się „w zawiadywaniu” Departamentu Handlu i Przemysłu ówczesnego Ministerstwa Finansów [2]. Utrzymanie muzeum pozostawało natomiast w gestii założycieli, a źródłem finansowania, oprócz składek członkowskich, były wystawy, odczyty, prezentacje okazów i wynalazków oraz ewentualne donacje [3].
Celem muzeum było, zgodnie z §1 ustawy, „danie przemysłowcom, rzemieślnikom i gospodarzom wiejskim, możność poglądowego studjowania przedmiotów, dotyczących ich zawodowych zatrudnieni, tudzież obznajmiania się z ulepszonymemi sposobami produkcyi i badania technicznego”. Zadanie to umożliwiać miały zbiory własne muzeum związane z rzemiosłem, przemysłem i rolnictwem. Zamierzano stworzyć: „a) zbiory mineralogiczne, botaniczne i zoologiczne (…); b) zbiór machin, przyrządów, narzędzi oraz planów i rysunków przedmiotów (…); c) zbiory produktów rolnictwa oraz wyrobów fabrycznych i przemysłu rzemieślniczego” [Ustawa 1900: 6-7] [4].
Warszawa. Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, ekspozycja sztuki orientalnej. Widoczne dary P. Boczkowskiego i Józefa Czakiego. Źródło: Cyfrowe MNW
Jednym z zasadniczych zadań MPiR miało być zgromadzenie odpowiedniej kolekcji, która mogłaby pomóc w realizacji misji instytucji. Z tego względu, w pierwszych latach konieczność stworzenia własnych zbiorów traktowano jako zadanie priorytetowe. Wprawdzie muzeum doskwierał brak stosownej siedziby, jednak jak pisał dziennikarz „Przeglądu Tygodniowego” „(…) najpilniejszą [jest] zebranie jak najprędsze kolekcyj i zbiorów, aby one jako widome instytucyi reprezentantki, pobudzając ciągle myśl ogółu do nowych wysiłków, stały się łącznikiem między [komitetem] – a powszechnością” [Przegląd Tygodniowy 1875: 422]. Szeroko zakreślona dziedzina, której poświęcona została placówka skłaniała do stwierdzenia, że „(…) lepiej zbłądzić obfitością nadsyłek, pozostawiając wybór specjalistom, którzy staną na czele, niż pokazać się nieużytym i skąpym”, co w pierwszych latach funkcjonowania muzeum znalazło swoje odzwierciedlenie [Przegląd Tygodniowy 1875: 422]. W wynajętym lokalu przy pl. Krasińskich zgromadzono ok. 2.000 okazów z dziedziny przemysłu i rolnictwa, przeważnie darów. Rok po inauguracji muzeum otwarto pierwszą pracownię naukową, bibliotekę, zorganizowano kursy rysunkowe oraz zorganizowano pierwszą wystawę. Aktywność ta dosyć szybko zdominowała działalność Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, a szczególnie znaczenie miała organizacja wystaw i pokazów, stanowiących ważne źródło dochodów dla instytucji.
W 1880 roku, po zakupie i przebudowie dawnego klasztoru benedyktyńskiego przy ul. Krakowskie Przedmieście 66 [5], muzeum uzyskało własny gmach, co pozwalało na pełniejszą realizację zakreślonych w ustawie zadań. Jak pisano w księdze rocznicowej: „Stopniowo w murach Muzeum znalazły przytułek i schronienie prawie wszystkie stowarzyszenia, instytucye i wydawnictwa, mające na celu rozwój pracy społecznej na wszystkich polach, korzystając przytem ze strony Muzeum z rozmaitych ułatwień i udogodnień” [Dwudziestopięciolecie 1901: 8]. Muzeum zaczęło zatem zbierać w swoich progach nie tylko obiekty, ale i inicjatywy.
Warszawa. Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, ekspozycja rzemiosła artystycznego. Widoczna szafa ze zbiorami kowalstwa artystycznego z zapisu Romana Szewczykowskiego. 1905. Źródło: Cyfrowe MNW
W 1890 roku w salach muzealnych otwarta została Stała Wystawa Prób i Wzorów (Towarów Eksportowych), zarządzana przez założone z inicjatywy inżyniera i przemysłowca Władysława Kiślańskiego (1841-1920) Oddział Warszawskiego Towarzystwa Popierania Rosyjskiego Przemysłu i Handlu (1884). Przypominała ona giełdę, na której prezentowane były przez wystawców wzory, próby, fotografie, rysunki, albumy, cenniki, katalogi czy reklamy. Stała ekspozycja, przyciągająca początkowo tłumy zwiedzających, ze względu na powtarzalność okazów i permanentny charakter ekspozycji z czasem straciła na popularności i została zamknięta w 1899 roku [Dwudziestopięciolecie 1901: 9].
Zdecydowanie ważniejszą inicjatywą podjętą przez działające przy MPiR Towarzystwo było założenie Muzeum Rzemiosł i Sztuki stosowanej. Zostało ono zatwierdzone w 1891 roku i zajęło sale użytkowane wcześniej przez Stałą Wystawę. Długotrwała symbioza obu instytucji spowodowała, że często utożsamiano je ze sobą tym bardziej, że MPiR przekazało w depozyt cześć swoich zbiorów, które posłużyły do stworzenia stałej ekspozycji, otwartej dla zwiedzających w 1893 roku. Zysk w tym przypadku był obopólny – MPiR mogło skupić się na prowadzeniu działalności naukowej i wystawienniczej, podczas gdy „siostrzana” instytucja przejęła prowadzenie warsztatów i zajęć dydaktycznych z dziedziny rzemiosła oraz odpowiadała za stałą ekspozycję i systematyczne powiększanie zbiorów. Od 1906 roku, w związku z rozrastającymi się zbiorami i zakresem działalności Muzeum Rzemiosł i Sztuki stosowanej, podjęło ono poszukiwania nowej, dogodniejszej siedziby, co nastąpiło trzy lata później [Dłutek 2011].
Zbiory Muzeum Rzemiosł i Sztuki stosowanej nie było jedyną kolekcją korzystającą pod koniec XIX wieku z gościny w gmachu przy ul. Krakowskie Przedmieście 66. W 1896 roku, dzięki porozumieniu między Gronem Miłośników Etnografii a Muzeum Przemysłu i Rolnictwa muzeum otrzymało kolekcję etnograficzną (1902), stworzoną w 1888 roku z inicjatywy Komitetu Organizacyjnego Muzeum Etnograficznego, a eksponowaną wcześniej przy Ogrodzie Zoologicznym [6]. Stała wystawa etnograficzna, wraz ze stałą wystawą zbiorów MPiR, została otwarta w 1905 roku. Jak pisał ówczesny dyrektor placówki, Józef Leski, „Różnorodność (…) potrzeb kulturalnych społeczeństwa naszego, jak i otrzymanych przez muzeum darów, spowodowały, że zbiory muzealne w obecnym stanie przedstawiają wielką rozmaitość” [Leski 1905: 3]. Składały się na nie okazy reprezentujące nauki ścisłe, rzemiosło, przemysł, sztukę stosowaną, rolnictwo, krajoznawstwo, archeologię [7].
Pod skrzydłami Muzeum Przemysłu i Rolnictwa rozwinęły się zatem dwie instytucje, które dały początek Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej, przekształconemu później w Instytut Naukowy Rzemieślniczy im. Pierwszego Marszałka Józefa Piłsudskiego (1936), a także Muzeum Etnograficznemu (1921) [8]. MPiR powiązać można również z innymi inicjatywami. W 1881 roku muzeum zorganizowało m.in. Wystawę ogrodniczą, która stała się inspiracją dla powołania w Warszawie Towarzystwa Ogrodniczego (1884). Kilka lat później wystąpiło ono z projektem założenia Muzeum Ogrodniczego, który jednak nie doszedł do skutku.
O tym, że Muzeum Przemysłu i Rolnictwa postrzegane było jako przystań dla zbiorów i kolekcji świadczyć może fakt, że w 1896 roku, po zamknięciu II Wystawy Higienicznej w prasie sugerowano przekazanie okazów właśnie do tej instytucji [9]. Eksponaty z wystawy uległy w znacznym stopniu rozproszeniu, jednak część z nich, włączona do Muzeum Etnograficznego w Warszawie przetrwała – w gmachu przy ul. Krakowskie Przedmieście 66 – do 1939 roku. Dwa lata po organizacji ekspozycji powstało Towarzystwo Higieniczne Warszawskie, którego siedzibą na kilkanaście lat stał się budynek Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Ono również planowało stworzenie zbiorów muzealnych.
Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w czasie kilkudziesięciu lat swojej działalności, było świadkiem narodzin kilku muzeów, patronem badań naukowych oraz organizatorem licznych wystaw. Po przeniesieniu się do nowej siedziby przy ul. Krakowskie Przedmieście 66 możliwości ekspozycyjne tej instytucji pozwoliły na stworzenia bazy dla kolekcji, które w przeciwnym razie mogły ulec rozproszeniu. Do 1905 roku w gmachu muzeum zgromadzono m.in. Jana Karłowicza i Leopolda Janikowskiego (zbiory Stałej wystawy etnograficznej), Józefa Czakiego (okazy dalekowschodnie), Piotra Boczkowskiego (kolekcja chińska i mandżurska z Port Arthur, ob. Lüshunkou), Kaliksta Jagmina i Adolfa Pawińskiego (zbiory archeologiczne), Karola Jurkiewicza (zbiory geologiczne), Romana Szewczykowskiego (zbiory rzemiosła, Muzeum Rzemiosła i Sztuki stosowanej). Działalność MPiR, szczególnie pod koniec XIX wieku wypełniała lukę w przestrzeni kulturalnej miasta, które pomimo wzrostu ilości mieszkańców, rozwoju przemysłu i handlu, poziomu edukacji czy infrastruktury mieszkaniowej, nie posiadało odpowiedniego zaplecza w postaci zbiorów publicznych. Jednocześnie działalność MPiR ilustruje różnorodność, wielopłaszczyznowość i wzajemne powiązania pomiędzy tworzonymi w stolicy zbiorami. W cieniu jednej instytucji wielokrotnie kryły się bowiem muzea lub ich projekty zakrojoną na mniejszą skalę. Zrozumienie tych relacji jest istotnym aspektem dla badań nad historią polskiego muzealnictwa.
Aldona Tołysz
PRZYPISY:
[1] Pierwszy monografista muzeum i jego wieloletni dyrektor Józef Leski wzmiankuje jako współzałożycieli również przemysłowców, finansistów i właścicieli ziemskich: Jana Bersona, Jana Gotlieba Bloch, Pelagię hr. Branicką i Władysława hr. Branickiego, Mieczysława Epsteina, Ludwika hr. Krasińskiego, Leopolda Kronenberga, Władysława Kronenberga, Wilhelma E. Rau, Henryka Reichmana, Karola Scheiblera, Feliksa hr. Sobańskiego, Karola Szlenkera, Aleksandera Temlera, Juliusza Wertheima, Stanisława Wołowskiego, Tomasza hr. Zamoyskiego i Jana Zawiszę.
[2] Jednocześnie w ustawie podkreślono, że mienie ruchome i nieruchome stanowi wyłączną własność Muzeum i może zostać odstąpione innej instytucji. Zapis ten miał naturalnie chronić zgromadzone okazy przed konfiskatą i wywiezieniem ich do Rosji.
[3] Na temat historii Muzeum zob. Bibliografia.
[4] Brzmienie ustawy z 1900 roku nie różni się zbytnio od przyjętej w 1875 roku (Przegląd Tygodniowy: 1875, 421-422).
[5] Wcześniej m.in. siedziba Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych.
[6] Zamknięcie Ogrodu Zoologicznego spowodowało przeniesienie zbiorów najpierw do Muzeum Ornitologicznego Branickich, a następnie do Muzeum Przemysłu i Rolnictwa.
[7] Opisane przez Leskiego zbiory obejmują również ekspozycję Muzeum Rzemiosła i Sztuki stosowanej, jako części Muzeum Przemysłu i Rolnictwa.
[8] W ramach Muzeum Przemysłu i Rolnictwa funkcjonowało także Muzeum rolnictwa (1924) oraz Muzeum Przemysłu i Techniki (1929-1936).
[9] „Kołatano podobno do zarządu Muzeum przemysłu i rolnictwa o użyczenie chociażby jednej małej salki, ale otrzymano odpowiedź odmowną, bo gmach jest za szczupły (…)”, [Wiadomości bieżące] Muzeum hygieniczne, Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza 1896, r. 13, nr 43, s. 342.
BIBLIOGRAFIA:
Dwudziestopięciolecie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie: 1875-1900, Warszawa: Druk. i Litografia Jana Cotty 1901.
[Organizacja Muzeum Przemysłu i Rolnictwa], „Przegląd Tygodniowy”, 1875, nr 36, s. 421-422.
Ustawa Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, Warszawa: Druk Rubieszewskiego i Wrotnowskiego 1900.
[Wiadomości bieżące] Muzeum hygieniczne, Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza 1896, r. 13, nr 43, s. 342.
Dłutek Maria, 2011. Warszawskie Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej. Rys historyczny, [w:] red. Dłutek Maria, W kręgu sztuki przedmiotów. Studia ofiarowane Profesor Irenie Huml przez przyjaciół, kolegów i uczniów, Warszawa: IS PAN, Muzeum Mazowieckie w Płocku, s. 275-289.
Koperska Teresa, Łukomska Elżbieta 1973. Bibliografia do dziejów Muzeum Przemysłu i Rolnictwa za lata 1875-1939, Warszawa : Państ.Wydaw. Rolnicze i Leśne.
Leski Józef, 1905. Zbiory Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, Warszawa: Fr. Karpiński.
Aldona Tołysz
Absolwentka Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (specjalizacje: Muzealnictwo, Konserwatorstwo). Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr. hab. Tomasza F. de Rosseta prof. UMK, pt. Sztuka współczesna we współczesnym muzeum. Polskie zbiory publiczne otrzymała wyróżnienie imienia prof. Jerzego Frycza. Absolwentka Podyplomowego Studium Muzealniczego na Uniwersytecie Warszawskim. Obecnie doktorantka w dziedzinie Nauk o sztuce, w Zakładzie Muzealnictwa. Praca doktorska dotycząca kolekcjonerstwa sztuki nowoczesnej w Polsce, Czechach i na Słowacji, przygotowywana jest pod kierunkiem dr. hab. Tomasza F. de Rosseta, prof. UMK.
Wykonawczyni projektu “Muzeum w polskiej kulturze pamięci…”, redaktorka książek naukowych i autorka licznych artykułów poświęconych muzealnictwu i wystawiennictwu.
