Małgorzata BAKA, Tomasz de ROSSET | 2016 – Podsumowanie pierwszego roku projektu “Muzeum w polskiej kulturze pamięci (do 1918 r.): wczesne instytucje muzealne wobec muzeologii cyfrowej”

Celem projektu Muzeum w polskiej kulturze pamięci (do 1918 roku): wczesne instytucje muzealne wobec muzeologii cyfrowej jest analiza i kompleksowe badanie roli wczesnych muzeów (założeń protomuzealnych oraz publicznych i prywatnych muzeów, jak też kolekcji prywatnych funkcjonujących w sferze publicznej do 1918 r.) jako instytucji stanowiących zwierciadło przemian kulturowych, oddziałujących zarówno w przeszłości, jak i obecnie na kierunki przekazywania przyszłym pokoleniom oraz kształtowania szeroko pojętej tożsamości i pamięci kulturowej.

W prowadzonych badaniach na obszarze teoretycznej muzeologii zostaną wykorzystanie narzędzia cyfrowe stosowane w najnowszych prądach humanistyki. Wiązać się z tym będzie próba sformułowania subdyscypliny badań nad muzealnictwem, opartych na założeniach humanistyki cyfrowej, co można by określić „muzeologią cyfrową”. Na potrzeby projektu stworzony zostanie portal naukowy z wielopoziomową bazą danych, ogólnodostępny, zgodny z ideą otwartej nauki i kultury. Pełnić on będzie funkcję laboratorium badawczego, gdzie zastosowanie znajdą narzędzia cyfrowe i metody partycypacyjne (crowdsourcing, social media). Projekt nastawiony jest na działanie długofalowe i rozwojowe. Stanowi pierwszą fazę badań nad muzealnictwem polskim, w założeniach obejmującym także okres międzywojenny, PRL-u i czasy współczesne.

Analizowany okres w odniesieniu do większości zadań był jedynie wstępny, w związku z czym osiągnięte wyniki prac są cząstkowe. Sprecyzowany został zakres i metodologia  badań. Zakres terytorialny obejmuje obszar ziem polskich i polskie realizacje poza nim (na emigracji w Europie oraz Stanach Zjednoczonych – zgodnie z sugestią recenzentów). Z uwagi na historycznie zmienne granice tego obszaru przyjęto, że analizie podlegać będą te instytucje, które w momencie powstawania znajdowały się w granicach państwa polskiego z 1772 r.

Najistotniejszym dotychczas rezultatem jest sporządzenie wykazu wczesnych muzeów polskich. Wedle stanu z końca roku 2016 zawiera on 239 instytucji. Zawiera on podstawowe informacje o instytucjach (co zostało zrealizowane w ok. 35 %) i ma charakter otwarty na informacje o kolejnych nie uwzględnionych dotąd założeniach; w następnych etapach badań będzie stanowić podstawę dla bazy danych wczesnych muzeów polskich oraz punkt wyjścia dla badań crowdsourcingowych w tym zakresie.

KWERENDY I BADANIA NAD MUZEALNICTWEM

Kwerendy archiwalne, gromadzenie bibliografii i ikonografii oraz analiza literatury i źródeł związanych z tematem, a także prace związane z przygotowaniem do druku artykułów i publikacji książkowych o charakterze naukowym i popularyzatorskim zostały rozpoczęte zgodnie ze stosownymi punktami harmonogramu prac.

Obok kwerend, równolegle rozpoczęte zostały prace przygotowawcze nad portalem naukowym, który w swoich założeniach miałby stać się platformą badawczą, złożoną z baz danych (muzeów, projektów muzealnych, ważniejszych wystaw), platformą crouwdsourcingową i laboratorium badawczym, w oparciu o idee otwartej nauki i kultury (open access, open science, open culture). W tym celu powołany został specjalny zespół złożony ze specjalistów zajmujących się problematyką szeroko pojętej humanistyki cyfrowej i muzeologii, którego zadaniem jest opracowanie specyfikacji portalu oraz założeń metodologicznych muzeologii cyfrowej. Do końca roku 2016, w oparciu o ankietę przygotowaną do kwerend, opracowano wstępną strukturę baz muzealnych portalu, co posłuży do rozpoczęcia procedur przetargowych na wyłonienie wykonawcy  portalu.

ZADANIA

W ramach zadania 1 (Opracowanie zakresu merytorycznego i metodologii planowanych prac, w tym metod muzeologii cyfrowej), realizowanego do 31.05.2017 r. rozpoczęto prace nad opracowaniem metodologii muzeologii cyfrowej, sprecyzowano metody badawcze dotyczące planowanych kwerend. Zgromadzono literaturę tematu dotyczącą humanistyki cyfrowej oraz materiały źródłowe do historii muzealnictwa. Podjęto prace nad opracowaniem terminologii, czego efektem były wystąpienia wykonawców projektu w ramach cyklicznie organizowanych seminariów muzealniczych (których do końca 2016 r. zorganizowano cztery). W ramach I Seminarium Muzealniczego (25.06.2017) omówiono problematykę dotyczącą terminologii i pojęcia „muzeum”, a efektem spotkania było opublikowanie artykułów na stronie internetowej projektu [zob. Czytelnia]. 15. października 2016 r. zorganizowane zostało III Seminarium Muzealnicze, do udziału w którym zaproszono specjalistów zajmujących się szeroko pojętą humanistyką cyfrową, w celu stworzenia specjalnego zespołu ds. opracowania metodologii muzeologii cyfrowej.  Przygotowana została wstępna bibliografia  źródłowa dla instytucji muzealnych na Mazowszu, w Małopolsce, Wielkopolsce, Pomorzu oraz bibliografia pomocnicza; rozpoczęto proces gromadzenia literatury; opracowano wstępną bibliografię z zakresu humanistyki cyfrowej. Rozpoczęto opracowanie terminologii muzeologicznej dot. muzeów wg słowników z epoki, prace rozpoznawcze dotyczące humanistyki cyfrowej, zapoznanie się z literaturą tematu (opracowania dotyczące ww. terminologii muzeologicznej publikowane w formie artykułu na portalu naukowym projektu).

W ramach zadań 2-6 (Kwerendy) prace rozpoczęto od sporządzenia inwentarza muzeów, który 31 grudnia 2016 roku liczył 239 pozycji (liczba ta z pewnością będzie rosłą z uwagi na kontynuowane kwerendy biblioteczne i źródłowe; patrz: WYKAZ MUZEÓW). Rozpoznane pod względem problematyki podjętych badań zostały wczesne opracowana i monografie dotyczące kolekcji muzealnych z pocz. XX w. (m.in. Hieronim Wilder, Polskie archiwa, biblioteki, muzea, zbiory i zbieracze. Ułożone wedłu miejscowości, 1905; Mieczysław Treter, Muzea wspólczesne. Studium muzeologiczne. Początki, istota i organizacja muzeów. Publiczne zbiory muzealne w Polsce i przyszły ich rozwój, Kijów 1917; Edward Chwalewik, Zbiory polskie. Archiwa biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek z przeszłości w ojczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone, t. I-II, Warszawa-Kraków 1926-1927); opracowano książki kluczowych muzeologów z epoki (m.in. Mieczysława Tretera, Muzea wspólczesne. Studium muzeologiczne. Początki, istota i organizacja muzeów. Publiczne zbiory muzealne w Polsce i przyszły ich rozwój. Edwarda Chwalewika).

Sukcesywnie gromadzona jest literatura dotycząca muzeów i opracowane są źródła dostępne w zbiorach Bibliotek Cyfrowych. Opracowana została bibliografia dla muzeów objętych opracowaniem w ramach projektu, na podstawie dotychczasowej kwerendy (m.in. Białowieża Muzeum Przyrodnicze; Białowieża Muzeum Myśliwskie obok pałacu cesarskiego zniszczone w czasie wojny; Łomża Muzeum Krajoznawcze; Łowicz Muzeum łowickie starożytności Tarczyńskiego; Łowicz Muzeum oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego; Łódź – Miejska Galeria Sztuki; Łódź Muzeum Miejskie (od 1910) [muzeum nauki i sztuki]; Łódź Muzeum Krajoznawcze; Nowogród nad Narwią – Muzeum Kurpiowskie (1917); Ostrołęka Muzeum Puszczańskie (Muzeum Kurpiów); Pabianice Zbiory Towarzystwa Naukowego; Piotrków Trybunalski Muzeum Towarzystwa Krajoznawczego Polskiego (1909); Płock Muzeum Towarzystwa Naukowego Płockiego (1820-1831); Płock Muzeum Diecezjalne; Płock Muzeum Mazowsza Płockiego; Radom Muzeum Krajoznawcze; Siedlce Muzeum Podlaskie; Suwałki Muzeum Ziemi Suwalskiej (1909); Warszawa zbiory Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego 1869-1915 [Szkoła Główna przemianowana na uniwersytet 1869]: Muzeum Starożytności Słowiańskich założone przez Hipolita Skimborowicza (1869), gabinet numizmatyczny, Gabinet archeologiczny, Gabinet Odlewów Gipsowych; Warszawa zbiory muzealne Biblioteki Ordynacji Krasińskich; Warszawa Zbiory muzealne Biblioteki Ordynacji Zamoyskich; Warszawa zbiory muzealne Biblioteki Ordynacji Przeździeckic; Warszawa Zbiory Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych; Warszawa Muzeum Miejskie (1862)/ Muzeum Sztuk Pięknych/ Muzeum Narodowe; Warszawa Muzeum Rolnictwa i Przemysłu; Warszawa Muzeum Pszczelnicze; Warszawa Muzeum ornitologiczne hr. Branickich; Warszawa Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej; Warszawa Muzeum Przedhistoryczne im. Erazma Majewskiego; Warszawa Muzeum starożytności żydowskich Mathiasa Bersohna; Warszawa Muzeum Pedagogiczne; Włocławek Muzeum Diecezjalne; Włocławek Muzeum oddziału Włocławskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego; muzea krakowskie i gdańskie; Muzeum Przemyskiego, Muzeum Lubelskiego, Muzeum Tatrzańskiego na podstawie czasopism i przewodników z pocz. XX wieku: „Ziemia”, „Czas”; Ilustrowany Przewodnik po Galicji, Bukowinie, Spiszu, Orawie, i Śląsku Cieszyńskim, opracował dr. Mieczysław Orłowicz, Lwów 1919; Rocznik Towarzystwa Nauk w Przemyślu za rok 1909-1911, pod red. Feliksa Przyjemskiego; Muzeum Przemyskiego, Muzeum Tatrzańskiego; Muzeum Lubelskiego; Gabinetu Historycznego Jana Pawła Woronicza w Krakowie; Muzeum Narodowego w Sukiennicach).

Wykonane zostały ponadto wstępne kwerendy archiwalne; systematycznie przeszukiwane jest czasopiśmiennictwo z epoki, w związku z czym opracowano osobny inwentarz prasy, na łamach której znajdowały się adnotacje i artykuły dotyczące muzeów; kwerenda źródeł czasopiśmienniczych stanowić będzie ważny punkt wyjścia dla zbadania problemu pamięci.

W ramach zadania 7 uruchomiona została strona internetowa projektu w wersji beta, a obecnie trwają prace nad opracowaniem specyfikacji portalu w wersji alfa, który będzie zawierał bazy danych w zakresie problematyki ujętej projektem. Na podstawie wstępnych wyników kwerend i sporządzonego inwentarza instytucji muzealnych opracowana zostanie mapa interaktywna z wykorzystaniem open source’owych narzędzi do wizualizacji danych (co obecnie jest przedmiotem analizy: prowadzone są prace nad opracowaniem struktury rekordów i metadanych). W ramach zadania 9 opracowana została ankieta instytucji muzealnej, na podstawie której powstaje model rekordu instytucji muzealnej do bazy danych (także w oparciu o wyniki pierwszych kwerend). W ramach tego zadania dwie wykonawczynie projektu uczestniczyły w konferencji „Muzeum cyfrowe: zbiory online, strategie cyfrowe, otwarte projekty”, zorganizowanej przez Muzeum Narodowe w Warszawie i Stowarzyszenie Wikimedia Polska (19.10.2016 r.),  a także w III Konferencji DARIAH-PL „Inspiracje – Innowacje – Człowiek” (8-9.11.2016 r.), w ramach której odbywały się również warsztaty związane z zastosowaniem narzędzi humanistyki cyfrowej, oraz w międzynarodowej konferencji naukowej Digital Humanities Centres. Experiences and Perspectives, która odbyła się w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego 8-9.12.2016 r.

W ramach zadania 15 podjęto wstępne prace mające na celu określenie zakresu merytorycznego wydawnictw przewidzianych w projekcie. Na czerwiec 2017 r. planowane jest I Sympozjum Naukowe, które dotyczyć będzie problemu kształtowania pamięci przez wczesne instytucje muzealne, w związku z czym planowane jest wydawnictwo posympozjalne; obecnie trwają prace przygotowawcze do planowanych artykułów, opisujących wyniki kwerend instytucji muzealnych, zgodnie z opisem innowacyjnej metodologii prowadzenia prac badawczych i publikowania wyników badań zawartym w opisie Projektu. W ramach tych prac przeprowadzono: zapoznanie się z literaturą poświęconą kształtowaniu się zrębów muzealnictwa polskiego, ze szczególnym uwzględnieniem tekstów powstałych  na przełomie XIX i XX wieku, publikowanych w gazetach codziennych i periodykach specjalistycznych; analiza wzajemnych relacji i wpływów między poszczególnymi koncepcjami muzeologicznymi, oraz w miarę możliwości ich przełożenia na działalność i popularyzację  muzealnictwa.

W grudniu 2016 r. rozpoczęto realizacje zadań 10 i 16; rozpoczęto prace w ramach zadania 10 dotyczącego opracowania rekordów/ankiet muzeów na podstawie zebranych na etapie kwerend danych. Opracowywane są kompletne ankiety dla 10 instytucji muzealnych (m.in. Muzeum Przedhistoryczne im. Erazma Majewskiego; Muzeum Przemyskiego, Muzeum Tatrzańskiego; Muzeum Lubelskiego; Gabinetu Historycznego Jana Pawła Woronicza w Krakowie; Muzeum Narodowego w Sukiennicach). W ramach zadania 16 na stronie internetowej projektu do końca grudnia opublikowano 7 artykułów o charakterze naukowym i popularnonaukowych, a sześć jest w opracowaniu. Ponadto, ze stroną internetową projektu skorelowane zostały konta mediów społecznościowych, które stanowią ważne źródło komunikacji i budowania grupy odbiorców dla portalu naukowego w wersji alfa.

WYNIKI BADAŃ w PIERWSZYM ROKU PROJEKTU

Analizowany okres w odniesieniu do większości zadań był jedynie wstępny, w związku z czym osiągnięte wyniki prac są cząstkowe. Sprecyzowany został zakres i metodologia  badań. Zakres terytorialny obejmuje obszar ziem polskich i polskie realizacje poza nim (na emigracji w Europie oraz Stanach Zjednoczonych – zgodnie z sugestią recenzentów). Z uwagi na historycznie zmienne granice tego obszaru przyjęto, że analizie podlegać będą te instytucje, które w momencie powstawania znajdowały się w granicach państwa polskiego z 1772 r.

Celem badań w ramach projektu nie jest opracowanie najwcześniejszych dziejów muzealnictwa polskiego, ale jest nim interpretacja roli instytucji należących do tego obszaru w budowaniu, kształtowaniu, utrwalaniu i przekazywaniu pamięci. Toteż obok szerokiego zastawu pytań „w jaki sposób?” musi tu  pojawić się pytanie „co było obiektem tej aktywności?” Dlatego jednym z głównych celów projektu jest wykazanie jakiego rodzaju pamięć była związana z działalnością wczesnych instytucji muzealnych mieszczących się w jego zakresie merytorycznym (byłby to swego rodzaju „katalog” rodzajów tej pamięci, w ramach którego istotne miejsce zajmuje pamięć narodowa, ale także edukacyjna, naukowa, kulturalna, artystyczna, rodowa itd.). Pełne studium wszystkich ujętych projektem instytucji jest niemożliwe z uwagi na przewidywany czas realizacji i środki pozostające do dyspozycji, koniecznym jest więc skoncentrowanie się na analizie założeń i zagadnień najbardziej pod tym względem znamiennych.

Najistotniejszym dotychczas rezultatem jest sporządzenie wykazu wczesnych muzeów polskich. Wedle stanu z końca roku 2016 zawiera on 239 instytucji, w tym:

• muzea rozumiane jako instytucje o charakterze publicznym gromadzące i eksponujące kolekcje oraz udostępniane permanentnie w zakresie pełnym lub ograniczonym (ze względów zawodowych, majątkowych, społecznych itd.), zakładane/ fundowane/ organizowane/ zarządzane przez:
  1. organa państwa (władza, urzędy, wojsko);
  2. władze lokalne (prowincje, miasta, gminy);
  3. uczelnie i szkoły;
  4. związki religijne (diecezje, parafie, gminy);
  5. organizacje i stowarzyszenie (naukowe, kulturalne, społeczne);
  6. osoby prywatne – w tym muzea projektowane, a nie zrealizowane (np. muzeum starożytności Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, Muzeum Świdzińskiego w Warszawie);
• zbiory muzealne przy instytucjach gabinety, galerie nie będące instytucjonalnym muzeum, ale zawierające/ gromadzące muzealia (w sensie obiektu kolekcji i ekspozycji muzealnej) oraz zakładane/ gromadzone przy bibliotekach, uczelniach, szkołach, salonach ekspozycyjnych i innych instytucjach publicznych (np. gabinety Uniwersytetów we Lwowie, Krakowie, Warszawie, kolekcja dzieł sztuki „Zachęty” w Warszawie i TPSP w Krakowie, zbiór rycin przy Bibliotece Polskiej w Paryżu, Narodnoho Domu we Lwowie);
• kolekcje prywatne o wyraźnym znaczeniu społecznym ze względu na udostępnianie (stale lub tylko w pewnym okresie), w zakresie pełnym lub ograniczonym (ze względów zawodowych, majątkowych, społecznych, lokalowych itd.);
• założenia protomuzealne tworzone do końca XVIII wieku udostępniane publicznie kolekcje, kunstkamery, gabinety, galerie samodzielne lub związane z instytucjami edukacyjnymi, kościelnymi, ośrodkami władzy (np. gabinet przy bibliotece Gimnazjum Akademickiego w Toruniu, skarbiec na Jasnej Górze, Biblioteka Załuskich w Warszawie)*.

Istotnym elementem powyższego wykazu są podstawowe informacje o instytucjach (zrealizowane w ok. 35 %). Ma on charakter otwarty na informacje o kolejnych nie uwzględnionych dotąd założeniach, w następnych etapach badań będzie stanowić podstawę dla bazy danych wczesnych muzeów polskich oraz punkt wyjścia dla badań crowdsourcingowych w tym zakresie.

Kwerendy archiwalne, gromadzenie bibliografii i ikonografii oraz analiza literatury i źródeł związanych z tematem, a także prace związane z przygotowaniem do druku artykułów i publikacji książkowych o charakterze naukowym i popularyzatorskim zostały rozpoczęte zgodnie ze stosownymi punktami harmonogramu prac.

Obok kwerend, równolegle rozpoczęte zostały prace przygotowawcze nad portalem naukowym, który w swoich założeniach miałby stać się platformą badawczą, złożoną z baz danych (muzeów, projektów muzealnych, ważniejszych wystaw), platformą crouwdsourcingową i laboratorium badawczym, w oparciu o idee otwartej nauki i kultury (open access, open science, open culture). W tym celu powołany został specjalny zespół złożony ze specjalistów zajmujących się problematyką szeroko pojętej humanistyki cyfrowej i muzeologii, którego zadaniem jest opracowanie specyfikacji portalu oraz założeń metodologicznych muzeologii cyfrowej. Do końca roku 2016, w oparciu o ankietę przygotowaną do kwerend, opracowano wstępną strukturę muzealnych baz danych portalu, co posłuży do rozpoczęcia procedur przetargowych na wyłonienie wykonawcy  portalu. W ramach działań związanych z opracowaniem metodologii jedno z organizowanych w ramach projektu seminariów muzealniczych poświęcone było problematyce zastosowania metod humanistyki cyfrowej w badaniach nad muzeami, podczas którego wywiązała się debata na temat założeń metodologicznych i formy portalu, określająca ścieżki badawcze skoncentrowane wokół czterech obszarów: założeń humanistyki cyfrowej i cyberkultury, badania historii cyfrowej, wizualizacji danych i big data, budowy semantycznych, wielopoziomowych baz danych, które stanowić powinny punkt wyjścia dla partycypacji w tworzeniu treści naukowych.

* Ponieważ rozpoznanie powyższych instytucji nie zostało jeszcze ukończone obecnie nie da się jeszcze precyzyjnie określić liczebności  wyszczególnionych grup – najpokaźniejszą z nich stanowią wyraźnie instytucjonalne muzea (ok. 70 %).

Małgorzata Baka, Tomasz de Rosset