12.05.2019 |
Na powstawanie w Cesarstwie Rosyjskim muzeów cerkiewnych miało wpływ kilka współgrających ze sobą czynników. Z jednej strony mamy do czynienia z naturalnym wzrostem zainteresowania przeszłością i jej pamiątkami w różnych kręgach społeczeństwa rosyjskiego, w tym wśród duchowieństwa prawosławnego. Z drugiej strony, ten prąd intelektualno-ideowo-religijny wykorzystywany był przez carat i część działaczy Cerkwi dla realizowania różnych zresztą celów, w tym, antypolskiego i antykatolickiego, ale także antyunickiego kursu w guberniach zachodnich.
Nie można wreszcie zapomnieć o działalności różnych miłośników przeszłości (zarówno duchownych na czele z hierarchami, jak i osób świeckich), których oddolna aktywność wspierała, a czasami była nawet osnową działalności interesujących nas placówek.
Na początek kilka słów o oficjalnej stronie zjawiska. Rozwój zabytkoznawstwa w Rosji związany był w sporej mierze z działalnością grupy towarzystw naukowych, którym z czasem państwo powierzyło opiekę i w znacznej mierze kontrolę nad tą formą aktywności społeczno-kulturowej [1]. Jako pierwsze z nich powstało w 1839 roku Towarzystwo Historii i Starożytności w Odessie (Одесское общество истории и древностей). Następnie, w 1846 roku zostało założone w Petersburgu Towarzystwo Archeologiczno-Numizmatyczne (Археолого-нумизматическое общество), które w 1851 roku otrzymało nazwę Imperatorskiego Rosyjskiego Towarzystwa Archeologicznego (Императорского Русского археологического общества). Z kolei w roku 1864 w Moskwie hrabia Aleksiej Uwarow założył Imperatorskie Moskiewskie Towarzystwo Archeologicznie (Императорское Московское археологическое общество) [2], zdecydowanie konkurencyjne w stosunku do swego petersburskiego odpowiednika. W tym samym roku powstało też Towarzystwo dawnoruskiej sztuki przy Moskiewskim publicznym muzeum (Общество древнерусского искусства при Московском публичном музее), stawiające przed sobą zadanie zbierania i badania pamiątek ruskiej starożytności i dawnoruskiej sztuki cerkiewnej oraz narodowej[3].
Istotną rolę w upowszechnianiu idei zbierania, zabezpieczania i eksponowania pamiątek przeszłości odegrały, pozostające na styku polityki państwowej, działań hierarchii i aktywności społecznej, Towarzystwa Cerkiewno-Archeologicznie. Ich powstanie poprzedziło powołanie do życia przy Synodzie Rządzącym w 1865 roku Komisji dla przeglądu i opisania archiwum Przeświętego Synodu (Комиссии по разбору и описанию архива Святейшего Синода)[4].
W ogóle formalnie pierwszą tego typu instytucją w Imperium Rosyjskim był Podolski diecezjalny komitet historyczno-statystyczny (Подольский епархиальный историко-статистический комитет), założony w 1865 roku w Kamieńcu Podolskim przy tamtejszym seminarium duchownym, w 1903 roku zreorganizowany w Towarzystwo Cerkiewno-Archeologiczne (Церковно-археологическое общество)[5], choć nie można zapominać o powołanym do życia w Moskwie w 1863 roku z inicjatywy archimandryty Jakuba (Иакова (Кроткова)) Towarzystwie Miłośników duchowego oświecenia (Общество любителей духовного просвещения), w którego ramach już w 1870 roku powstały zalążki muzeum (formalnie założone dopiero w 1890 roku)[6]. W tym miejscu warto zaznaczyć, że nie była to pierwsza tego typu inicjatywa. Idea powołania do życia cerkiewnej placówki muzealniczej pojawiła się w Rosji już w początku lat czterdziestych XIX stulecia. Zamiar taki miał biskup wołogodzki Innocenty (Borisow). Nie został on jednak wcielony w życie ze względu na rychłe przeniesienie hierarchy do innej diecezji. W tym samym dziesięcioleciu Michaił Pogodin i Paweł Sawwaitow wystąpili z pomysłem założenia publicznego państwowego muzeum cerkiewno-archeologicznego. Ona również się nie powiodła[7].
Dodajmy, choć to obszar znajdujący się już poza zasięgiem naszych badań, że jako kolejne powstało w 1872 roku Cerkiewno-Archeologiczne Towarzystwo przy Kijowskiej Akademii Duchownej (Церковно-археологическое общество при Киевской духовной академии). Łącznie, do rewolucji, na terenie Cesarstwa założono ponad pięćdziesiąt (51 lub 52) tego typu instytucji, w tym osiem na obszarze dawnej Rzeczypospolitej: Kamieniec Podolski (1865), Mohylów (1888), Poczajów (1894), z oddziałami w Łucku i Włodzimierzu Wołyńskim, Mińsk (1901), Grodno (1905), Chełm (przed 1911), Witebsk (przed 1911) i Warszawa (1913)[8].
Oczywiście, przy dużej części towarzystw rozpoczynały działalność muzea. Już w 1872 roku powstała taka placówka przy kijowskiej Akademii Duchownej. Stała się ona zresztą wzorem dla najstarszego z interesujących nas, a mianowicie Muzeum przy Bractwie Bogurodzickim w Chełmie, o czym dalej. Na ziemiach byłej Rzeczypospolitej muzea stworzyły poza tym towarzystwa działające w Grodnie (1905) i Mińsku (1908)[9].
Musimy wreszcie wspomnieć o jeszcze jednym aspekcie działalności środowisk cerkiewnych sprzyjającym powstawaniu muzeów. Chodzi o tzw. bractwa cerkiewne. Odwołując się formalnie do tradycji jeszcze szesnastowiecznej, 8 V 1864 roku zostały przyjęte „Podstawowe zasady dla ustanawiania prawosławnych cerkiewnych bractw” (Основные правила для учреждения православных церковных братств), opracowane przez ministra spraw wewnętrznych Imperium, P.A. Wałujewa[10]. Powstawały w ten sposób normy prawne dla działania organizacji, o których współczesna rosyjska literatura tematu pisze, że były wyrazem zamiarów rządu, by stworzyć na tym obszarze: „siłę społeczną zdolną przeciwstawić się polsko-katolickim wpływom, a także wzrostowi polskiego separatyzmu (co stało się nader aktualne po polskim powstaniu w latach 1863–1864)”[11]. Tymczasem, jak się okazało, jedną z form aktywności bractw stało się powoływanie do życia muzeów. Na ziemiach byłej Rzeczypospolitej muzea brackie, oprócz Chełma, powstały jeszcze we Włodzimierzu i Łucku (zob. niżej), Ostrogu (1910; choć do końca zajmującego nas okresu w procesie formowania)[12], a także w Witebsku (1893), Mohylewie (1897) i Wilnie (1908)[13]. Dodajmy, że łącznie na terenie Imperium według stanu z początku 1909 roku funkcjonowało trzydzieści pięć takich instytucji[14].
Pozostaje poruszyć jeszcze jeden zapowiedziany wątek co do okoliczności powstawania muzeów cerkiewnych. Przypominam, chodzi o aktywność poszczególnych osób. Wzorcowy jej przykład stanowi Modest (Модест)[15]. Hierarcha ten, będący absolwentem kijowskiej Akademii Duchownej – co z naszej perspektywy najważniejsze – przykładał dużą wagę do zbierania pamiątek przeszłości, na co zwrócił uwagę w poświęconym mu słowom („страстный любитель и собиратель старины”) znany badacz ruskiej/ukraińskiej literatury i muzealnik, Nikołaj I. Petrow. Nie dość, że zbierał on, to jeszcze w czasie sprawowania różnych funkcji w diecezjach na terenie Rosji, był darczyńcą dla kijowskiego muzeum Cerkiewno-Archeologicznego. Skądinąd naturalne wydaje się więc po objęciu stanowiska biskupa w Chełmie założenie tam muzeum diecezjalnego i sukcesywne wspieranie jego pracy. Tak samo postąpił zresztą Modest, gdy przeszedł na eparchię wołyńską. W 1893 roku właśnie z jego inicjatywy stworzono Wołyńskie Muzeum Eparchialne w Żytomierzu[16]. Warto przy tym podkreślić, że miało ono wyjątkowy charakter, wykraczający poza ramy placówki brackiej. Pomysłodawca od razu bowiem planował stworzenie muzeum o zasięgu diecezjalnym[17].
Jak więc widzimy, można mówić o trzech podstawowych rodzajach muzeów cerkiewnych działających na interesującym nas obszarze. Klasyfikacja ta odnosi się przy tym wyłącznie do charakteru inicjatywy i zarządzającego zbiorami, gdyż ich profil był z kolei bardzo zbliżony. Mamy więc do czynienia z placówkami powstającymi w związku z działalnością:
a) towarzystw cerkiewno-archeologicznych;
b) bractw cerkiewnych, a także
c) z pojedynczym muzeum eparchialnym.
* * *
Pora przejść do prezentacji podstawowych informacji na temat muzeów cerkiewnych działających na byłych ukrainnych ziemiach Korony:
I. Muzeum przy Prawosławnym Bractwie Bogurodzickim w Chełmie
Założone w 1882 roku, działające faktycznie do ewakuacji rosyjskiej podczas I wojny światowej w 1915 roku. Zbiory uległy daleko idącemu rozproszeniu, choć część, o potwierdzonej atrybucji, da się rozpoznać. Najcenniejsze rzeczy zabrali ze sobą Rosjanie, większość pozostała w Chełmie, ulegając częściowo rozgrabieniu i rozproszeniu podczas wojny, częściowo będąc przekazana do tworzącego się muzeum gimnazjalnego i archiwum lubelskiego. Wiadomo o placówce relatywnie dużo ze względu na istnienie dość bogatych materiałów drukowanych, w tym książeczki kustosza, Fiodora Korrałowa z 1911 roku i sprawozdań rocznych publikowanych w czasopiśmie „Chołmsko-Warszawskij Eparchialnyj Westnik”. Pewne materiały dotyczące placówki, w tym dwie księgi inwentarzowe (z lat 1893–1906 i 1906–1914) znajdują się w AP w Lublinie[18].
II. Muzeum Święto-Włodzimierskiego Prawosławnego Bractwa we Włodzimierzu (Wołyńskim).
Założone w 1887 roku przez członków tegoż bractwa (z okazji rozpoczęcia (w 1886 roku) prac nad przebudową/restauracją soboru Bogurodzickiego/Uspienskiego[19]). Pierwszym jego kustoszem został Omeljan Dwernickij (1838–1906).
Szczególne zasługi dla rozwoju placówki położyli zasłużeni badacze starożytności i historii Wołynia: Omelian Dwernickij, Wołodimir Antonowicz, Demian Gersztanskij, Daniel Lewickij czy Adrian Prachow.
O ile się nie mylę, muzeum nie posiadało drukowanego statutu. Rolę taką pełnił statut samego Bractwa, w którym stwierdzono, że do podstawowych zadań organizacji należy szerzenie prawosławia na Wołyniu, realizowane między innymi poprzez dbałość o cerkiewne starożytności, podkreślono też niezbędność stworzenia muzeum, dzięki któremu chciano szerokie warstwy ludności zaznajamiać z pamiątkami dawnej (w domyśle prawosławnej) przeszłości i kultury kraju [20]. W pkt. III–VI statutu przedstawiono zasady działalności muzeum (oraz biblioteki). W punkcie IV określono miejsce przechowywania i zakres obiektów mających trafić do zbiorów placówki. Były to:
- cerkiewne naczynia,
- resztki ikonostasów,
- ikony, starodruki,
- rękopisy,
- książeczki cerkiewno-liturgiczne,
- fotografie,
- grawiury i opisy dawnych świątyń Wołynia [21].
Należy podkreślić, że kolekcja w dużej mierze rozszerzała się dzięki darowiznom. Na opiekuna muzeum nałożono obowiązek prowadzenie księgi inwentarzowej.
Zbiory doczekały się trzech drukowanych opisów. Autorem pierwszego, wydanego w 1892 roku (Краткая опись предметов, находящихся в Древлехранилище православного Свято-Владимирского братства в г. Владимире-Волынском, Kijów) był Omelian Dwernickij. W następnym roku Nikołaj Teodorowicz, opierając się na wymienionej wyżej pozycji, opublikował opis obiektów znajdujących się w kolekcji muzeum (56 numerowanych zabytków oraz kilkanaście wymienionych łącznie, 73 fotografii i grawiur, 28 rękopisów)[22]. Z kolei w roku 1900 na łamach petersburskiego czasopisma „Istoriczeskij Vestnik. Istoriko-literaturnyj żurnał” umieszczono anonimową, dość ogólnikową prezentację kolekcji [23]. Jako odrębne druki wydawano sprawozdania z działalności bractwa, w których pojawiały się interesujące wątki dotyczące funkcjonowania muzeum. Te broszury, są bez wątpienia bibliofilską rzadkością ze względu na swój ulotny charakter. W BUW przechowywane jest niestety tylko sprawozdanie za lata 1888–1891. Znajdujemy w nim, pośród innych, na przykład informacje o kosztach utrzymania muzeum i biblioteki (185 rubli) czy sumie przeznaczonej na organizację wystawy cerkiewno–archeologicznej w Łucku (394.90 rubli)[24]. Poza tym, w BEB, w ramach sprawozdań rocznych bractwa, publikowano spisy przedmiotów trafiających do zbiorów w konkretnym czasie[25]. W każdym razie, z cytowanych tekstów wynika, że w ich skład wchodziły również różnego rodzaju obiekty archeologiczne, historyczne i artystyczne (np. kamienny detal architektoniczny, cegły z poszczególnych lokalnych świątyń, pieczęcie, groty strzał i włóczni, halabardy).
Kolekcja umieszczona była w diakonikonie wspomnianego wyżej soboru. Sąsiadowała z nią biblioteka licząca w 1893 r. ok. 300 książek (drukowanych i rękopisów). W 1890 r. wybrane zabytki z kolekcji muzeum były eksponowane w Łucku z okazji wizyty cesarza Aleksandra III26. Z kolei w 1899 r. grupa 34 obiektów z muzeum była pokazywana podczas XI Zjazdu Archeologicznego w Kijowie 27.
W VII 1898 r. odwiedził placówkę znany muzealnik żytomierski Orest Fotinskij, który zwrócił się z wysuniętą przez arcybiskupa wołyńskiego i żytomierskiego Modesta prośbą o przekazanie do tamtejszego Muzeum Cerkiewno-Archeologicznego pewnych obiektów. W rezultacie w 1899 r. do Żytomierza trafiły z Włodzimierza fotografie i dublety.
Można powiedzieć, że fakt ten określił przyszłe losy włodzimierskiego muzeum brackiego. W 1911 r. przestało ono istnieć, gdyż jego zbiory (w tym 100 rękopisów i ok. 500 starodruków) zostały przekazane do Wołyńskiego Muzeum Eparchialnego w Żytomierzu28.
Pozostałości zbiorów przechowywane są w muzeach w Żytomierzu i Charkowie29. Z kolei w Wołyńskim Krajoznawczym Muzeum w Łucku znajdują się, niezbyt co prawda liczne, archiwalia związane z działalnością muzeum włodzimierskiego. Są one zawarte w zbiorze dokumentów wytworzonych przez włodzimierskie Bractwo Prawosławne30.
III. Muzeum przy Prawosławnym Bractwie Podniesienia Krzyża w Łucku
Odczuwam pewien dysonans poznawczy pisząc o muzeum przy Prawosławnym Bractwie Podniesienia Krzyża w Łucku. Wspomina o jego istnieniu zasłużona i skrupulatna badaczka wołyńskiego krajoznawstwa, Switłana Hawryljuk z łuckiego uniwersytetu, powołując się między innymi na sprawozdanie wymienionego wyżej, lokalnego bractwa prawosławnego31. Sięgnijmy więc po ten tekst, opublikowany w nr 7 BEB w 1891 r. Znajdujemy tam najpierw informacje, że z okazji swej wizyty w Łucku 27 VIII 1890 r. cesarz Aleksander III raczył obejrzeć wystawione w miejscowym soborze obiekty z kolekcji włodzimierskiego prawosławnego bractwa. Autor tekstu podkreślił, że zostały one zebrane w celu pokazania, że Wołyń od dawnych wieków był prawosławny i rosyjski (ruski). Do zbioru tego, członkowie miejscowego bractwa dołożyli przedmioty, które zdołali zebrać w ciągu trzech miesięcy. Miały one stanowić osnowę dla założenia w Łucku drewlechraniliszcza. Inicjatywę tę wsparł ówczesny gubernator kijowski Ignatiew darowizną w wysokości 200 rubli32. Widać więc wyraźnie, że w sierpniu 1890 r. muzeum jako takie jeszcze nie funkcjonowało. Prawda, z dalszej części sprawozdania dowiadujemy się, że przed jego opublikowaniem, dzięki inicjatywie i staraniom sekretarza bractwa, ojca F. Sawłuczyńskiego, udało się pozyskać grupę ksiąg liturgicznych, w tym sześć Ewangeliarzy33. Następnie zaś, w końcu notki o zbiorach, pojawia się informacja, że były one przechowywane w pomieszczeniu za ołtarzem soboru, przekazanym w celu utworzenia drewlechraniliszcza przez protojereja Ananiasza Brodowicza. Anonimowy autor pisze dalej, że przyszłość placówki zależy od życzliwości, szczególnie ze strony prawosławnego duchowieństwa łuckiego powiatu: „najbliżej stojącego względem drogich każdemu prawosławnemu sercu przedmiotów cerkiewnej starożytności, potrzebujących szczególnej wobec siebie uwagi i ochrony przed wpływami obcokrajowców i innowierców”34.
Z kolejnych, nielicznych przytoczonych przez Hawryljuk informacji wynika, że placówka w dalszych latach ledwo egzystowała. Wiadomo, że w początku lat 90 XIX w. wspierał ją darowiznami książkowymi Orest Lewickij35. Latem 1898 r. znany nam już Orest Fotinskij narzekał, że muzeum jest utrzymywane fatalnie, znajduje się w na pół ciemnym i wilgotnym pomieszczeniu, obiekty są rozmieszczone jak bądź, zniszczone gwoździami36. Natomiast z 1911 r. pochodzi list od miłośnika starożytności Nikołaja Foreggera von Greifenthurn skierowany do jednego z czołowych działaczy kijowskiego Towarzystwa ochrony zabytków i rzemiosła O. Merdera. Potwierdza on fatalny stan niewielkiego muzeum/składu. Autor wspomina przy tym, że zbiory przechowywane są w rozpaczliwych warunkach, nie odpowiadających choćby elementarnym zasadom wystawienniczym, nie posiadają spisu, a więc jest prawdopodobne, że przepadną w nieodległym czasie w wyniku niedbałego stosunku do siebie lub zostaną rozkradzione przez handlarzy starożytnościami37.
Dalszych losów muzeum łuckiego bractwa nie udało się ustalić. Wypada ten krótki opis zakończyć uwagą, że uprawnione jest przypuszczenie co do niepełnego funkcjonowania placówki. Nie jest mianowicie pewne czy prowadziła ona w ogóle działalność wystawienniczą, czy też był to „magazyn starożytności” udostępniany specjalnym gościom.
* * *
W kontynuacji niniejszego tekstu przedstawione zostaną podstawowe informacje na temat muzeum Bractwa ks. Ostrogskich w Ostrogu, Wołyńskiego Muzeum Eparchialnego, a także Muzeum Podolskiego Cerkiewnego Towarzystwa Historyczno-Archeologicznego.
Warto jeszcze wspomnieć, że koncentrujemy się na placówkach prawosławnych – nie wspominając o istnieniu cerkiewnych muzeów unickich. Na myśli mam dwie placówki mające swe siedziby we Lwowie. Chodzi o założone właściwie w 1889 roku Muzeum Stauropigialne (właściwie od 1889 roku) oraz o Muzeum Cerkiewne powołane do życia przez metropolitę Andrzeja Szeptyckiego w 1905 roku (w 1911 roku przekształcone w ukraińskie Muzeum Narodowe).
Stawiały sobie te instytucje zupełnie inne cele ideowe. Reprezentowały kompletnie inną od działających na terenie Cesarstwa Rosyjskiego muzeów cerkiewnych koncepcję „pamięci”. Problem ten wymaga jednak odrębnego potraktowania, choć zestawienie metod i celów wykorzystywanych dla realizacji zadań przez obie wymienione grupy placówek bez wątpienia będzie nader ciekawe.
dr hab. Dariusz Dąbrowski, prof. UKW
PRZYPISY:
1 Szeroko na temat rozwoju towarzystw naukowych w Rosji A. Д. Cтепанский, K истории научно-исторических обществ в дореволюционной Poccии, „Apxeoграфический Ежегодник за 1974 год”, Mocква 1975, s. 38–55.
2 А.Е.Мусин, Церковная старина в современной России, СПб. 2010, s. 51.
3 A.Д. Cтепанский, K истории научно-исторических обществ, s. 51.
4 Szerokie i kompetentne opisanie działalności tej instytucji w książce: Пятидесятилетие высочайше утвержденной Комиссии по разбору и описанию архива Святейшего Синода: 1865-1915: историческая записка, Петроград 1915 (https://www.prlib.ru/item/441502 dostęp 12 XII 2018 r.) . Zob też К. Я. Здравомыслов, Сведения о консисторских архивах и церковно-археологических учреждениях в епархиях, с проектом ‘Правил высочайше утвержденной архивно-археологической комиссии при Святейшем Синоде’ и ‘Положение о церковно-археологических комитетах, СПб. 1908, s. 31–36 (przepisy regulujące działalność komitetów).
5 Zob. np. Е. М. Піскова, Дaвньосховище Подільського Eпархiaльного Icторико-Статистичного Koмiтету, [w:] Енциклопедія історії України, t. 2: Г-Д, pед. В. А. Смолій (голова) та ін., Київ 2004, s. 276–277; Кам’янець-Подільський державний історичний музей-заповідник: перші 125 років, Кам’янець-Подільський 2015, s. 4.
6 А.Е.Мусин, Церковная старина в современной России, s. 51.
7 Л. С. Алексеева,А. В. Горбатов,Церковный музей в дореволюционный период: этапы и факторы становления, „Вестник Кемеровского государственного университета” 2018, nr 2, s. 6.
8 K. З., Oбъ oxpaнѣ вещественныхъ и писменныхъ памятниковъ cтapины, находящихся въ духовномъ вѣдомствѣ, „Церковныя Beдомости”, R. XXII, 1909, nr 11 (14 III), s. 528–529; В. И. Косых, Церковно-археологические общества русской православной церкви (конец XIX начало XX вв.), „Ученые записки Забайкальского государственного гуманитарно-педагогического университета имени Н. Г. Чернышевского”. Сер.: Филология, история, востоковедение, 2009, nr 3, s. 122.
9 А. А. Гужалоўскі, Нараджэнне беларускага музея, Мінск 2001, dodatek: СПІС МУЗЕЯЎ БЕЛАРУСІ, ЗАСНАВАНЫХ ДА 1917 ГОДА.
10 Закон № 40863, [w:] Полное собрание законов Российской Империи. Собрание 1825—1881 гг., t. 39 (1864), cz. 1: Законы, s. 409—410.
11 С. С. Лукашова, А. В. Журавский, Братства православные, [w:] Правослaвная энциклопeдия, t. VI, Mocквa 2003, s. 201–213. http://www.pravenc.ru/text/153359.html (dostęp 15 VI 2018 r.). Oczywiście, bractwa powstawały na terenie całego Imperium i wypełniały także różnorodne funkcje religijne i społeczne, w tym charytatywne. Ruch szybko rozprzestrzaniał się. W 1893 r. istniało na terenie Imperium 159 bractw skupiających ponad 37 tys. członków, zaś w 1917 r. ich liczba doszła do 700 (ibidem). O rusyfikacyjnej działalności Cerkwi na Chełmszczyźnie, z zaznaczeniem odgrywania w niej bardzo ważnej roli Chełmskiego Bractwa Bogurodzickiego, jednak bez odniesienia się do funkcji pełnionych w tym procesie przez muzeum brackie zob. А.С. Мельков, Влияние русского Православия на политику русификации Холмщины в XIX – начале ХХ вв., „Studia Humanitatis. Международный электронный научный журнал” 2016, nr 1 http://www.st-hum.ru/content/obzor-statey-no-1-za-2016-god (dostęp: 2018-06-13). Na temat zabytkoznawczej i kolekcjonerskiej działalności prawosławnych bractw funkcjonujących na terenie Wołynia, Chełmszczyzny i Podlasia, wiążąc ją z głównym celem tych stowarzyszeń, czyli z: „wykorzenieniem na etnicznych ukraińskich ziemiach polskiego politycznego i katolickiego wpływu i wszechstronnego wzmocnienia pozycji państwowej rosyjskiej prawosławnej cerkwi”, S. Hawryljuk (Icтopичнe пaм’яткoзнавствo Boлинi, Xoлмщини i Пiдлашшя (XIX – початок XX cт.), Луцьк 2008, s. 180–185).
12 Л. Жуковська, Пам’яткоoxpoнна та крєзнавча дiяльнicть Братства iмeнi князiв Ocтpoзкиx, [w:] Icтopiя музейництва, пам’яткоoxpoннoї cпpaви, кpaєзнавства i туризму в Ocтpoзi та на Волинi. Науковий збipник, t. 2, Ocтpoг 2009, s. 10.
13 А. А. Гужалоўскі, Нараджэнне беларускага музея, dodatek: СПІС МУЗЕЯЎ БЕЛАРУСІ, ЗАСНАВАНЫХ ДА 1917 ГОДА.
14 K. З., Oбъ oxpaнѣ вещественныхъ, s. 529.
15 W życiu świeckim Daniel Konstantynowicz Strelbicki (Даниил Константинович Стрельбицкий), ur. 17 (29) XII 1823 r., zm. 13 (26) IV 1902 r. Pochodzący z Podola z rodziny pieczętującej się herbem Sas prawosławny duchowny, pisarz, historyk i działacz kulturalny. W 1848 r. przyjął stan mniszy. W 1854 r. ukończył kijowską Akademię Duchowną, a następnie piastował różne wysokie stanowiska w Cerkwi Prawosławnej imperium rosyjskiego, w tym w latach 1878 – 1885 był biskupem lubelskim i wikariuszem eparchii chełmsko-warszawskiej, następnie zaś biskupem niżegorodskim i arzamaskim (1885 – 1889), od 1889 bp. wołyńskim i żytomierskim, by wreszcie w 1892 r. uzyskać tytuł abp. wołyńskiego, który piastował do śmierci w 1902 r. (Aрхимандрит Тихон (Затекин), О. В. Дегтева, Святители земли Нижегородской, Нижний Новгород 2003, s. 174–176. Zob. też: http://nne.ru/sainters/episkop-modest-strelbitskij/. Za dostarczenie fotografii odpowiednich fragmentów tej książki dziękuję prof. Andriejowi Kuzniecowowi z Niżnego Nowogrodu.
16 М. Петров, Bocпоминания cтapoгo apxeoлога, [w:] idem, Скрижалі пам’яті, упорядкування В. Ульяновський, I. Kapcим, вступна стаття В. Ульяновський, О. Панчук, Київ 2003, s. 116–117. Za dostarczenie fotokopii odpowiednich fragmentów tej książki składam podziękowania prof. Witalijowi Michajłowskiemu z Kijowa.
17 Л. O. Дахненко, З icтopiї фopмування колекцiї Boлинського Eпаpxiaльного Давньосxoвища, [w:] Музеї України ХIХ – початку ХХ століть. Збipник науковиx пpaць, Київ 2005, s. 87.
18 D. Dąbrowski, Muzea w służbie caratu na przykładzie Cerkiewno–Archeologicznego Muzeum przy Chełmskim Bractwie Bogurodzickim.
19 Н.И.Теодорович, Город Владимир Волынской губернии в связи с историей Волынской иерархии. Исторический очерк. В память 900-летнего юбилея Волынской епархии, Почаев 1893, s. 191.
20 Statut zatwierdzony został 31 X 1887 r.. przez arcybiskupa wołyńskiego Paladiusza (Н.И.Теодорович, Город Владимир Волынской, s. 191). Tekst dokumentu BEB 1888, nr 3 (21 I), s. 116–120.
21 BEB 1888, nr 3, s. 117.
22 Н.И.Теодорович, Город Владимир Волынской, s. 193–206.
23 „Историческій Вѣстникъ. Историко-литературный журналъ”, t. LXXXII (R. 21), nr 11, s. 756–758.
24 ОтчетъодѣятельностиПравославнaгоСвято–ВладимирскaгоБратства въ г. Владимiрѣ-Волынскомъ за 1888, 1889, 1890 и 1891 г., Пeтpoгpaдъ 1892, s. 27.
25 Zob. np. BEB 1893, nr 23 (11 VIII), s. 573–578. W gruncie rzeczy są to teksty będące odpowiednikiem ogłaszanych odrębnie sprawozdań.
26 Zob. przyp. 31.
27 Волинський краєзнавчий музей, PA 740, s. 25 – 27 v. Por. informacje zawarte w: Каталогъ Выставки XI-го Apxeoлогическаго Cъѣзда въ Kieвѣ (Bъ зданiи Унивеpcитета cв. Bладимipa), Kieвъ 1899.
28 Л. O. Дахненко, З icтopiї фopмування колекцiї, s. 95.
29 С.І. Василевська, З історії Володимир-Волинського давньосховища, [w:] Музеї України ХIХ – початку ХХ століть. Збipник науковиx пpaць, Київ 2005, s. 269–270.
30 Волинський краєзнавчий музей, PA 737–740.
31 C. Гaвpилюк, Icтopичнe пaм’яткoзнавствo Boлинi, Xoлмщини i Пiдлашшя, s. 212.
32 BEB 1891, nr 7 (1 marca), s. 242.
33 Ibidem, s. 243.
34 Ibidem, s. 244.
35 C. Гaвpилюк, Icтopичнe пaм’яткoзнавствo Boлинi, Xoлмщини i Пiдлашшя, s. 239–240.
36 Ibidem, s. 228.
37 Ibidem, s. 228, 249.
