Toruńskie gimnazjum powstało w 1568 roku. W roku 1594 Henryk Stroband, wybitny humanista, burmistrz Torunia w latach 1587-1609, postanowił, wzorem koncepcji Jana Sturma ze Strasburga, poddać je gruntownej reformie. W 1594 nastąpiło podniesienie szkoły toruńskiej do rangi Gimnazjum Akademickiego.
Z inicjatywy Strobanda przystąpiono również do organizowania biblioteki gimnazjum. Bibliotheca Publica Mariana, tak jak Gimnazjum, znajdowała się w budynku dawnego klasztoru franciszkanów, jej zaczątek stanowił księgozbiór Rady Miejskiej i zbiory dawnej biblioteki klasztornej. Budynek dzisiaj nie istnieje, jednak dzięki zachowanym w Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu źródłom, takim jak: rękopis Strobanda Descriptio Bibliothecae Scholae Thorunensis a. d. 1594 extructae orazopracowanie Notitia Bibliothecae Thorunensis – autorstwa rektora Piotra Jaenichena, z 1723 roku, można odczytać wygląd i zawartość gimnazjalnej Biblioteki.
Z powyższych opisów wynika, że zajmowała ona jedno przestrzenne, dobrze oświetlone wnętrze (ok. 17 x 4,2 m.) na II piętrze i stanowiła swoista kunstkamerę. Nad wejściem znajdował się napis “Żywa rada od umarłych”. Cały zasób był podzielony na dwadzieścia pięć działów tematycznych, które zilustrowano licznymi sentencjami, obrazami alegorycznymi i personifikacjami: Gramatyki (Grammatica) i Poezji (Poesis), Dialektyki (Dialectica) i Retoryki (Rhetorica), Filozofii czyli Mądrości (Philosophia sive sapientia), Muzyki (Musica), Przyrody (Natura rerum), Zdrowia (Sanitas), Powściągliwości (Temperantia), Mądrości (Prudentia), Czasu (Imago temporis), Jasności narracji (Candor seu Parrhesia), Prawdy (Veritas), personifikacje Czterech Kontynentów (Europa, Aphrica, Asia, America), Sprawiedliwości (Iustitia), Męstwa (Fortitudo).
Znajdowały się tu liczne wyobrażenia i portrety wybitnych humanistów, uczonych, starożytnych myślicieli, filozofów oraz ludzi zasłużonych dla miasta Torunia. Byli tam: Liwiusz, Tukidydes, Homer, Wergiliusz, Platon czy Arystoteles; nie mogło też zabraknąć wyobrażenia Cycerona, który dla ludzi renesansu był nauczycielem retoryki i stylu, a nade wszystko dawał praktyczną wykładnię myśli obywatelskiej. Astronomii patronował Mikołaj Kopernik, architekturze zaś – Witruwiusz i Michał Anioł. Wśród wybitnych współczesnych reprezentantów poszczególnych działów znalazły się m. in. portrety: Orlanda di Lasso – wybitnego włoskiego kompozytora, przedstawiciela polifonii renesansowej, czynnego w Antwerpii; Abrahama Buchholtzera – historyka, ucznia Filipa Melanchtona; Andreasa Hyperiusa – teologa, profesora teologii w Marburgu; Philipa Comines’a – Flamanda, historyka i dyplomaty na dworze burgundzkim. Wymownymi symbolami opatrzono działy teologii: katolicka została ozdobiona przedstawieniem zaćmienia słońca i personifikacją przesądu (Superstitio) oraz portretami św. Franciszka i św. Dominika, natomiast klasy teologii protestanckiej otrzymały personifikację Nadziei, wyobrażenie wschodzącego słońca oraz portrety reformatorów – Marcina Lutra, autorstwa Cranacha (prawdopodobnie Łukasza Cranacha starszego) i Filipa Melanchtona. Były tam też portrety burmistrzów toruńskich Strobandów, Jana Preussa, Mochingera oraz portrety malowane lub miedzioryty zasłużonych pastorów ewangelickich.
Biblioteka zawierała również zbiór pomocy naukowych: mapy, globusy, przyrządy matematyczne, mechaniczne przyrodnicze, zbiory etnograficzne oraz znaleziska archeologiczne. Znajdowały się tam również tabliczki woskowe z XIII lub XIV w. oraz skóry węży, laska a napisami runicznymi, urny wykopane w okolicach Torunia. Był tam również ofiarowany przez Marcina Kopernika- toruńskiego lekarza – szkielet ludzki do nauki anatomii.
Wg opisu Petera Jaenichena, Notitia Bibliothecae Thorunensis…, z 1723 roku, za wejściem do biblioteki, po prawej stronie, stała wielka skrzynia, trzyczęściowa, pokryta zielonym kolorem i oznaczona literami A, B, C. Część pierwsza posiadała trzy przedziały, z których środkowy był przeznaczony dla globusów matematycznych. Część B zawierała dwie przegrody, gdzie przechowywano mniejsze i większe szkielety. W trzeciej zaś umieszczono instrumenty matematyczne i in. Nad skrzynią zawieszono tablice geograficzne. W zbiorach kunstkamery znajdowały się również skóry węży, pamiątki z Indii, liczne elementy strojów wydobyte podczas prac archeologicznych na terenie miasta i okolic.
Zgodnie z koncepcją Strobanda nowocześnie urządzona biblioteka z bogatą dekoracją malarską, stanowiła jednocześnie księgozbiór i gabinet pomocy naukowych dla uczniów i profesorów a także pełniła funkcje biblioteki publicznej dla mieszkańców Torunia.
Wybrana literatura:
- S. Tync, Dzieje gimnazjum toruńskiego (1568–1793): „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 1927: R. 34.
- S. Tync, Ślązak Ulryk Schober konrektor i działacz kulturalny toruński (1559-1598), Kraków-Wrocław-Warszawa 1960.
- K. Podlaszewska, Notitia Bibliothecae Thorunensis Piotra Jaenichiusa z 1723 r. Przyczynek do dziejów biblioteki gimnazjum toruńskiego, seria: „Zeszyty naukowe UMK w Toruniu”, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 13, Nauki o książce, t. 3, 1965, s. 3-41.
- S. Salmonowicz, Kultura umysłowa Torunia w dobie renesansu, reformacji i wczesnego baroku, [w:] Historia Torunia, red. M. Biskup, T. II, cz. II, Toruń 1994, s. 169-256.
- K. Kolendo-Korczak, Obraz i koncepcja nauki w programach ikonograficznych dekoracji bibliotek gimnazjów akademickich w okresie wczesnonowożytnym, [w:] Wizualizacja wiedzy. Od Biblia Pauperum do hipertekstu, red. Maciej Kluza, Lublin: Portal WiE, 2011, s. 88-97
[mw]
