Jednym z najważniejszych twórców zbiorów Ordynacji Zamoyskich był Stanisław Kostka Zamoyski (1775-1856). Po przeniesieniu się z Zamościa do warszawskiej rezydencji w Pałacu Błękitnym w 1811 roku, ordynat zdecydował się na dostosowanie części pałacu do potrzeb biblioteki i zbiorów muzealnych. Prace zakończono w 1815 roku, a „stworzona przez architekta [Fryderyka Alberta Lessela] budowla odznaczała się wysokimi walorami artystycznymi” (Ajewski 1997, s. 26). W domowym „muzeum” Zamoyskiego, w szafach w stylu „gotyckim”, prezentowane były pamiątki historyczne. Już w 1815 roku Zamoyski zdecydował się na budowę nowego gmachu dla Biblioteki, a prace nad wykończeniem nowej siedziby dla księgozbiorów trwały do 1820 roku.
Spadkobiercą Stanisława Kostki został jego syn Konstanty Zamoyski (1799-1866), a następnie jego syn Tomasz Franciszek Zamoyski (1832-1889), który zdecydował się na konserwację i przebudowę gmachu bibliotecznego, która nastąpiła w latach 1866-1868. W 1868 roku Biblioteka oraz Galeria Muzealna zostały udostępnienie publiczności.
Muzeum Ordynacji Zamoyskiej miało charakter wielodziałowy. Zbiory obejmowały m.in. pamiątki historyczne, wizerunki, zabytki archeologiczne, broń i uzbrojenie, medale i monety, rękopisy, instrumenty muzyczne, malarstwo, rzeźba, rysunki i grafiki, modele i okazy mechaniczne, obiekty geologiczne, florystyczne, paleontologiczne oraz zoologiczne. Zgodnie z inwentarzem autorstwa T. Korzona (1898) kolekcja obejmowała dwadzieścia działów:
- I Zoologiczny
- II Botaniczny
- III Mineralogiczno-Petrograficzny
- IV Artystyczny i Pamiątkowy
- V Antyki z bronzu, żelaza, kamienia
- VI Porcelany, fajansów dawnych i wyrobów z gliny
- VII Szkła, kryształy
- VIII Galanterya chińska, japońska etc.
- IX Talerze limuzyńskie, miniatury i przedmioty drobne
- X Pieczęci
- XI Meble
- XII Cybuchy, laski, wędki itp.
- XIII Chorągwie i proporce
- XIV Zbroje i szaty
- XV Broń sieczna i palna
- XVI Posągi, biusty, modele, obrazy
- XVII Przyrządy astronomiczne, geometryczne, pedagogiczne, muzyczne
- XVIII Ubiory i aparaty kościelne
- XIX Rozmaitości etnograficzne
- XX Przybytki
Na kolekcję Ordynacji złożyły się zbiory dziedziczone, zakupy oraz przekazy i dary. „Z biegiem lat, zbiory ordynackie powiększały się. Przede wszystkim, […], drogą nabytków Stanisława Kostki i innych ordynatów, ale przyczynili się do tego także różni krewni, składając donacje czy wieczyste depozyty oraz inni darczyńcy, zabiegający o przychylność Zamoyskich. Niestety czas zatarł imiona wielu z tych ofiarodawców” (Ajewski 1997, s. 295).
Początkowo najważniejszą formą upowszechnienia kolekcji były wypożyczenia okazów na wystawy krajowe i zagraniczne, później także prezentacja w Pałacu Błękitnym. W 1939 roku Pałac Błękitny został zburzony w czasie nalotów bombowych, a w raz z nim większość kolekcji ordynacji wraz z Galerią Muzealną. Jedynym z zachowanych budynków był gmach biblioteki, z którego w 1944 roku ordynat Jan Zamoyski wywiózł część księgozbioru do Częstochowy.
Biblioteka Orydnacji Zamoyskiej Fot. ptolemeusz.bn.org.pl
Bibliografia
- A. Kraushar, Dawne pałace warszawskie. Pałac Błękitny (Ordynacji hr. Zamoyskich), „Tygodnik ilustrowany” 1900, cz. II, 621-623;
- Biblioteka Ordynacji Zamojskiej w Pałacu Błękitnym, „Tygodnik Ilustrowany” 1900, 32, s. 622;
- K. Dienstl, Biblioteka i Muzeum Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, „Ilustrowany magazyn tygodniowy AS” 1936, 16, 4-5;
- K. Dienstl-Kaczyńska, Ze skarbów kultury polskiej. Biblioteka i Muzeum Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, „Polonia” [Katowice] 1939, nr 5200, 13-14
- B. Horodyjski, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, „Tygodnik warszawski” 1946, 45, 4
- B. Horodyjski, Zarys dziejów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej w: Studia nad książką poświęcone pamięci K. Piekarskiego, Wrocław 1951, 295-341
- A. Rottermund, Warszawska rezydencja Zamoyskich w XIX wieku, Biuletyn Historii Sztuki, 1964, 4, 268-273;
- A. Rottermund, Pałac Błękitny, Warszawa 1970
- T. Jaroszewski, Pałac Zamoyskich na Foksal, Warszawa 1987
- K. Ajewski, Zbiory numizmatyczne w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, „Wiadomości numizmatyczne”, 1993, z. 1-2, 35-49
- K. Ajewski, Zbiory starożytności Stanisława Kostki Zamoyskiego, „Meander” 1993, 7-8, 359-368
- K. Ajewski, Militaria w zbiorach Muzeum Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 1994, 2, 183-218
- K. Ajewski, Zbiory ikonograficzne Biblioteki Ordynacji Zamojskiej, Rocznik Biblioteki Narodowej, 1994, 19, 33-58
- K. Ajewski, Ceramika i szkło w zbiorach Galerii Muzealnej Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 1995, 449-484
[tr]
