Warszawa, Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1811)

Warszawskie Towarzystwo Królewskie  Przyjaciół Nauk działające w Warszawie 1800-1832, było swego rodzaju akademią nauk, skupiającą uczonych, literatów, ludzi władzy, ważne osobistości polskie. Założone z inicjatywy Stanisława Sołtyka (1752-1833), jednego z twórców konstytucji 1791.

Towarzystwo gromadziło zbiory naukowe i biblioteczne, które stanowiły Muzeum Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Funkcjonowało ono w latach 1818-1832, a od 1823 roku jego siedzibą był gmach zbudowany w latach 1820-1823 z inicjatywy Stanisława Staszica wedle planów Antonio Corrazziego dla TPN. W 1830 przed wejściem do Pałacu Staszica odsłonięto pomnik Kopernika B. Thorwaldsena.

Już w 1810 roku przy Towarzystwie istniał Gabinetu rzeczy przyrodzonych (historii naturalnej) – “oddzielny dla płodów kraiowych i oddzielny dla zagranicznych” oraz zbiór monet i medali podarowanych przez min. Łubieńskiego.

W 1818 roku Towarzystwo przyjęło zapis gen. Henryka Dąbrowskiego z Winnogóry oraz liczne dary osób prywatnych, co przyczyniło się do podjęcia  zamiaru budowy osobnego gmachu, dla pomieszczenia w nim biblioteki,  muzeum i gabinetu rzeczy przyrodzonych. W tym czasie do zbiorów trafiały kolejne darowizny m.in.: wzory graficzne i portret Sarbiewskiego od hr. Józefa Sierakowskiego; urządzenie do mierzenia światła od hr. Henryka Łubieńskiego; bursztyn wykopany pod Pułtuskiem od x. Wawrzyńca Gutowskiego; zbiór okazów naturalnych (rośliny) od hr. Henryka Lubomirskiego; zbiór minerałów od Gimnazjum Krzemienieckiego, urny z Opinogóry od hr. Wincentego Krasińskiego; “szczęka młodego słonia odnaleziona w Bugu” od  radcy Czołhańskiego; “kości słonia wykopana we wsi Jaxicach” od inż. Postawki; “koszula druciana rycerska” od Jana Gwalberta Styczyńskiego z Podola; minerały z Wołynia od hr. Aleksandra Chodkiewicza.

W 1823 roku zainaugurowano działalność Towarzystwa w nowym gmachu, w którym wydzielono osobne pomieszczenia muzealne. W TPN znajdowały się: Gabinet rzeczy przyrodzonych (gabinet historii naturalnej), Gabinet starożytności, Muzeum, Sala im. gen. Henryka Dąbrowskiego, Zbrojownia.

Towarzystwo zostało rozwiązane w 1832 roku a jego zbiory skonfiskowane i wywiezione do Petersburga. Po rozwiązaniu TPN w gmachu mieściły się tu różne instytucje: Dyrekcja Loterii, Akademia Medyko-Chirurgiczna; prawosławne Gimnazjum Męski, cerkiew św. Tatiany Rzymianki.

W latach międzywojennych Pałac Staszica stał się siedzibą Warszawskiego Towarzystwa Naukowego i kilku instytucji badawczych. W latach 1922 i 1928 rewindykowano część zbiorów na mocy traktatu Ryskiego, przekazano je do: 1. Uniwersytetu Warszawskiego (odlewy gipsowe, gabinet rycin), 2. Państwowych Zbiorów Sztuki na Zamku Królewskim w Warszawie i na Wawelu, 3. Mennicy Państwowej, 4. Muzeum Wojska.

Więcej na temat muzeum Towarzystwa, zob. m.in.

• Roczniki Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1-21, 1802-1830;
• KRAUSHAR A., Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk 1800-1832, Warszawa- Kraków, t. 2 (1901), s. 236-237; t. 3 (1902), s. 224-230, 261-262; (1904), s. 61-62, 186-189, 387-392; (1905), s. 60-67; (1905), s. 480-483; (1906), s. 92-95, 429-450;
• BATOWSKI Z., Gabinet Rycin króla Stanisława Augusta i Muzeum Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, t. 21, 1928, s. 154-167;
• Ryszkiewicz A., Sprawy artystyczne w działalności Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk (1800-1832), Materiały do studiów i dyskusji z zakresu teorii i historii sztuki, 1951, z. 6, s. 32-59;
• STRZYŻEWSKA Z., Konfiskaty warszawskich zbiorów publicznych po powstaniu listopadowym. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego i Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Materiały i dokumenty z archiwów rosyjskich,l Warszawa: DiG, 2000 (gł. rozdz. Likwidacja zbiorów artystycznych WTPN w Warszawie, Podział trofeów warszawskich w Petersburgu oraz Z historii konfiskaty zbrojowni gen. Henryka Dąbrowskiego ze zbiorów Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, s. 71-233);

[tfr]