09.07.2020 |
Muzealnicy, konserwatorzy, artyści oraz różni działacze za sprawą muzeów i wystaw czasowych starali się przekazać społeczeństwu swoją wiedzę, opowiedzieć historię regionu, rozkrzewiać patriotyzm, uratować przed zniszczeniem często zapomniane dziedzictwo, a także zwrócić uwagę na to, co tworzone jest współcześnie. Do 1918 roku pośród licznie organizowanych wystaw sztuki, rolniczych i edukacyjnych, najprawdopodobniej były tylko trzy związane ze sztuką „kościelną” (w Warszawie w 1903 roku, we Lwowie w 1909 oraz Krakowie w 1911). Jest to zastanawiające, ponieważ sprzęty liturgiczne stanowiły dość istotną część przemysłu, a tematy religijne ważną część sztuki. Czy to oznacza, że wyroby i dzieła tego typu były marginalizowane? Czy może były eksponowane przy okazji innych wystaw?
Z okazji pięćdziesięciolecia ogłoszenia dogmatu Niepokalanego Poczęcia, w 1905 roku Bractwo Archikonfraterni Literackiej zorganizowało w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie pierwszą Wystawę Maryańską “Ku czcci Bogarodzicy” [“Ku czci Bogarodzicy” 1905: 5]. Serkretarzem Komitetu Wystawowego był ksiądz Hipolit Skimborowicz (1862-1927), redaktor Kroniki Rodzinnej, który podkreślał, że głównym celem jest zebranie jak najszerszego i jak najdawniejszego materiału kultem Matki Bożej, czcią Niepokolanego Poczęcia wśród narodu polskiego, a także referatów napisanych przez uczonych z polskich diecezji (nadesłano ich dwadzieściadwa) [Ibidem: 10-25]. Eksponowane obiekty podzielono na następujące sekcje:
-
-
- Naczynia i aparaty kościelne.
- Przedmioty dewocyjne.
- Zbroje, uzbrojenia i ordery z wizerunkiem Matki Bożej.
- Rzeźby.
- Malowidła.
- Ryciny i fotografie.
- Medale, medaliki, monety i pieczęcie.
- Bibliografia.
-
Organizacja każdej z sekcji została powierzona specjalnie ku temu wyznaczonemu przez Komistet Wystawowy zespołowi [Ibidem: 30]. Stronę wizualną zaprojektował budowniczy, p. Makowski, który uwzględnił motywy ruchomych ścian oraz budowę ozdobnej bramy do gmachu. Część kiosków i szaf wypożyczono, a to, czego się nie dało wypożyczyć zgodnie z projektem Makowskiego zbudowała firma Martens i Daab, pomocy udzieliło również wiele innych wspierających przedsięwzięcie osób. Wystawie towarzyszyła straż honorowa, którą utworzyli członkowie bractwa, a sale ekspozycyjne ozdobiono kwiatami. Zwiedzający mogli zobaczyć ok. 1850 (!) obiektów.
W 1909 roku Liga Pomocy Przemysłowej zorganizowała we Lwowie Wystawę Przemysłu Liturgicznego – pierwszą i w zasadzie jedyną niezależną ekspozycję wyrobów tego typu. Specjalny protektorat nad nią sprawowali księża arcybiskupi doktorzy Józef Bilczewski (1860-1923), Andrzej hrabia Szeptycki (1865-1944) oraz Józef Teodorowicz (1864-1938) [Warchałowski 1909: 138]. Wydarzenie otrzymało wsparcie z wielu stron – zaangażowane w jego powodzenie było Ministerstwo Robót Publicznych – wydział krajowy, księża proboszczowie – katoliccy i prawosławni, a także gmina miasta Lwowa. Ekspozycję można było zwiedzać od 29 maja do 15 lipca we Lwowskim Pałacu Sztuki. Odwiedziło ją 15 tysięcy osób, które mogło obejrzeć obiekty prezentowane przez 130 wystawców. Organizatorzy chcieli, by wystawa podniosła kompetencje instytucji, a także przedsiębiorców prywatnych związanych z przemysłem liturgicznym. Poświęcili ją zatem budownictwu i urządzaniu wnętrz świątyń katolickich, prawosławnych i żydowskich, dzieląc ekspozycję na trzy sekcje: techniczno-artystyczną, muzyczną, odczytową oraz przemysłowo-handlową [Katalog wystawy kościelnej (…) 1909], w ramach których istniało kilka grup tematycznych:
-
-
- Grupa a) budownictwo kościołów, cerkwi i izr[aelskich] domów modlitwy (plany, instalacje, malowidła, szklenia artystyczne, mozaika i witraże)
- Grupa b) rzeźba kościelna w kamieniu i drzewie
- Grupa c) szaty kościelne, cerkiewne, bielizna i hafty, materiały, ubiory dla duchownych i t.p.
- Grupa d) wyrób paramentów, przyborów do służby religijnej, sztucznych kwiatów, świec, kadzidła, opłatków i t.p.
- Grupa e) wyrób dewocjonaliów, książek do modlenia, obrazów i obrazków, szkaplerzy, medalików i t.p.
- Grupa f) wyrób organów, harmoniów, dzwonów, dzwonków, zegarów kościelnych i t.p.
- Grupa g) Wyroby ze złota, srebra, brązu, platerowane, blacharskie i ślusarskie
- Grupa h) zbiorowe wystawy i koszykarstwo
-
Liga Pomocy Przemysłowej zwracała uwagę, że budowanie, projektowanie i urządzanie wnętrz świątyń (kościołów, cerkwi, domów modlitwy) jest najstarszą a zarazem najbogatszą gałęzią przemysłu w całej Europie [Katalog wystawy kościelnej (…) 1909: 3-6]. Nie rozumiano, jak to możliwe, że pomimo organizacji wystaw przemysłowych, przemysłowo-rolniczych i zawodowych, nikt do tej pory nie podjął się organizacji prezentacji dzieł przemysłu liturgicznego. Dlatego też celem ekspozycji było zwrócenie uwagi widza na ówczesny stan przemysłu liturgicznego, a także nieocenionych możliwości, jakie zapewnia lokalna produkcja artystyczna. W Ateneum Kapłańskim pisano: “Ponieważ atoli wystawa obejmie całokształt krajowej wytwórczości z dziedziny budowy i wewnętrznego urządzenia kościołów, cerkwi itd., będzie mieć niewątpliwie doniosłe znaczenie kościelne; tembardziej, że komitet nie omieszka uczynić wszystkiego, aby poinformować i oświecić zwiedzających. Mamy nadzieję, że duchowieństwo skwapliwie skorzysta z nadarzonej sposobności, aby spełnić czyn patryotyczny a jednocześnie zapoznać się z tern wszystkiem, co pod względem zewnętrzym może podnieść okazałość naszych kościołów i służby bożej” [Atenem Kapłańskie 1909: 453].
2. grudnia 1911 roku otwarto w Krakowie wystawę współczesnej polskiej sztuki kościelnej im. Piotra Skargi. Organizatorem było Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, które podjęło się zaprezentowania przedmiotów z dziedziny architektury, malarstwa i sztuki współczesnej. Ekspozycję współcześni ocenili dość surowo, doceniając jednak że poświęcona była pomijanej gałęzi kultury. Tak pisano w Kronice Diecezji Przemyskiej: „Wystawa ta nie stanęła ana pożądanym przez nas poziomie, mimo to znaczenie jej przez to zupełnie nie upada. Wyniki ujemne pozostaną dla nas nauką i otworzą nam oczy na tę zaniedbaną gałąź naszej kultury” [Kronika Diecezji Przemyskiej 1911: 614-615].
Trudno się nie zgodzić ze stwierdzeniem, że współczesna sztuka kościelna była w tamtym czasie pomijaną gałęzią kultury. Rzeźby i obrazy o tematyce religijnej, parametry oraz sprzęty liturgiczne, pamiątki po ludziach związanych z Kościołem, a nawet fragmenty świątyń – jak np. zabytkowa stolarka okienna eksponowana w Arcybiskupim Muzeum w Poznaniu – stanowiły trzony kolekcji muzeów Kościoła Katolickiego na terenach dawnej Rzeczypospolitej [Bednarz Doiczmanowa 2020: 209-238]. W muzeach tych z oczywistych przyczyn nie gromadzono oraz nie eksponowano rzemiosła artystycznego współcześnie wytwarzanego – te zamawiano i kupowano do świątyń. Prezentowane na wystawach lub w skarbcach obiekty miały już za sobą odbytą posługę sakralną, będąc eksponowane nabierały nowych znaczeń – stawały się świadectwem przemian zachodzących w liturgii, unikatowymi przykładami kunsztu, historii polskich Katolików, a także narzędziami edukacyjnymi. Eksponowano je z reguły w specjalnie przystosowanych na ten cel przeszklonych szafach, a nieraz nawet na nich, gdy na pułkach brakowało miejsca – tak było np. w Muzeum Arcybiskupim w Poznaniu. Gabloty stały najczęściej albo na środku stali, by obiekty można było obejrzeć z każdej strony, albo ustawiano je przy ścianach (jak np. w Muzeum Seminarium Duchownego we Włocławku). W skarbcach parametry liturgiczne nie zatracały do końca swojego sacrum. Wciąż znajdowały się w świątyni, prezentowane obok relikwiarzy a nawet wyciągane w wyjątkowych okolicznościach, by odbyły po raz kolejny posługę do mszy. Warto w tym miejscu wspomnieć o Skarbcu Katedralnym na Wawelu, gdzie w specjalnie zaprojektowanej szafie wnękowej, na tle brunatnego aksamitu, eksponowano najznamienitsze przykłady rzemiosła.
Choć sprzętom liturgicznym wytwarzanym od XIX wieku do 1918 roku praktycznie nie poświęcano sprecyzowanych wystaw, to nie zdarzało się również nazbyt często, by nawet pojedyncze wyroby uwzględniano pośród obiektów prezentowanych na wystawach przemysłowych czy sztuki. I tak w Warszawie 15. września 1823 roku na wystawie przemysłowej Wyrobów Krajowych pośród 187 obiektów z różnych fabryk (dywanów, mebli, lichtarzy, naczyń, guzików, etc.) zaprezentowano Jeden krucyfix bronzowy matowany produkcyi P. Jana Grzegorza Hildebrandta w Warszawie (cena złł. 690). Oprócz tego o tematyce religijnej jeszcze dwie rzeczy: Jeden obraz żelazny lany Nayświętszey Panny z Dozorstwa Fabryk Żelaznych Samsowskich oraz Jeden Biust żelazny lany Nayjaśniejszego Pana (cena złe 120) z Dozorstwa Fabryk Żelaznych Sucheniowskich [Katalog wyrobów krajowych 1823]. Z kolei 1913 roku w Żychlinie podczas wystawy rolniczo-przemysłowej podzielonej na kilka działów (przemysł ludowy, ogrodnictwo, ziemiopłody, inwentarz żywy, przemysł fabryczny, wyroby rzemieślników, piśmiennictwo) zaprezentowano również dewocjonalia (obok m.in. kilimów, fartuchów, ozdobnych pasów, koszyków) [Łowiczanin 1913: 2-3].
Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ówcześnie wyrabianym i produkowanym sprzętom liturgicznym nie poświęcano uwagi na wystawach, a sztukę religijną w zasadzie marginalizowano. Można jedynie przypuszczać, że przemysł ten miał się po prostu dobrze – parafie zamawiały nowe sprzęty, zamówienia były składane regularnie, co sprawiało, że wytwórcy nie widzieli potrzeby, by reklamować się poprzez takie wydarzenia jak wystawy. Być może bardziej lukratywnym sposobem na znalezienie klientów, była wizyta kogoś z fabryki w diecezji, prezentującego wyroby bezpośrednio zainteresowanym.
Bibliografia:
- Katalog wyrobów krajowych wystawionych na widok publiczny w sali głównego ratusza mjasta stołecznego Warszawy dnia 15. września 1823 roku, Warszawa: 1823
- Katalog wystawy kościelnej (przemysłu liturgicznego) Ligi Pomocy Przemysłowej : maj – 1909 – lipiec we Lwowie, Liga Pomocy Przemysłowej (Lwów), 1909
- „Ku czci Bogarodzicy”. Pamiątka pierwszej w Warszawie Wystawy Maryańskiej, opr. Hipolit Skimborowicz, Komitet Wystawy Maryańskiej (Warszawa), 1905
- Ołdziejewski K., Wystawy powszechne: ich historja, organizacja, położenie prawne i wartość społeczno-gospodarcza, Poznań: Związek Towarzystw Kupieckich w Poznaniu, 1828, s. 44.
- Otwarcie Wystawy współczesnej polskiej sztuki kościelnej im. Piotra Skargi w Krakowie , dnia 2 grudnia 1911 r., Kronika diecezji przemyskiej, 1911, z. 11, s. 614-615.
- Rudenko O., Wystawa Liturgiczna we Lwowie 1909 roku wobec ówczesnej sztuki kościelnej, Teka Komisji Polsko-Ukraińskich Związków Kulturowych, OL PAN, 2007, 53–64
- Skimborowicz H., Wystawa Maryańska, Rozwój. Dziennik polityczny, przemysłowy, ekonomiczny, społeczny i literacki, illustrowany, 1905, r. 8, nr 18, s. 1-2
- Warchałowski J., Wystawa Kościelna we Lwowie, „Architekt” 1909, nr 8, s. 138-142
- Wojszycki C., Wystawa w Żychlinie, Łowiczanin: tygodnik społeczno-ekonomiczny i polityczny poświęcony sprawom Łowicza i okolicy. Wychodzi w każdy piątek, 1913, rok III, nr 35, 29. sierpnia, s.2-3
- Wystawa Kościelna we Lwowie, „Ateneum Kapłańskie” 1909, maj, t. 1, z. 5, s. 453
