Twórcą Musaeum Gottwaldianum był Christoph Gottwald urodzony w 1636 roku w Gdańsku. Po ukończeniu tamtejszego Gimnazjum Akademickiego, nauce rysunku i rytownictwa odbył, jak było wówczas w zwyczaju, liczne, trwające kilka lat podróże. W Strasburgu podjął studia medyczne, zajmując się jednocześnie rzeźbą w kości słoniowej, gliptyką i rytownictwem. Naukę medycyny kontynuował w Lejdzie, gdzie zaprzyjaźnił się z Sylviusem, słynnym anatomem i alchemikiem. W 1664 roku z dyplomem doktora medycyny i filozofii wrócił do rodzinnego miasta, by tam otworzyć praktykę lekarską i stworzyć kolekcję rzeczy ciekawych i wartościowych.
Naturalien-Cabinet Gottwalda nie był jedynym w ówczesnym Gdańsku, zbiory naturaliów posiadali, botanicy, przyrodnicy i amatorzy, jak np. Jacob T. Klein oraz Jacob i Johann Philip Breyne’owie. Museaum Gottvaldianum było typowym przykładem nowożytnego gabinetu osobliwości a jednocześnie jednym z najstarszych muzeów przyrodniczych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Obok celów badawczych, fundatorem kierowała ciekawość świata i jego bogactw naturalnych.
Zbiory składały się z kilku zasadniczych kolekcji: minerałów, konchiologicznej (muszli), zoologicznej, botanicznej, sztuki. W kilku izbach domu właściciela w obszernych szafach, skrzyniach i szufladach znajdowały się liczne naturalia i artificalia. Na półkach umieszczono słoje z obiektami zanurzonymi w mokrych preparatach, bezpośrednio na ścianach wisiały liczne kurioza i szkielet ludzki, natomiast pod sufitem, obok innych, wisiały strusie jaja i zęby narwala (bajkowy róg jednorożca). Obok okazów zwierzęcych i roślinnych, zielników, botanicznych ciekawostek, np. róży jerychońskiej, w kolekcji znajdował się imponujący zbiór minerałów z terenów niemal całej Europy, skamieliny, bursztyny ze zwierzęcymi inkluzjami, muszle, bezoary o właściwościach magicznych i leczniczych, jako antidotum na trucizny a w istocie kamienie wydobyte z żołądków zwierząt, np. jeden z żołądka świni miał wielkość kurzego jaja. Były tam też kamienie nerkowe i żółciowe wydobyte podczas sekcji ludzkich zwłok. w tym „ex corpore Serenissimi Regis Poloniae Joannis III”. W gabinecie nie mogło zabraknąć szkieletów i pancerzy zwierząt, tym bardziej, że jego właściciel zajmował się także badaniem żółwi i bobrów. Była tam też kolekcja numizmatów, medali i gemm, przedmiotów rzeźbionych w kości słoniowej, strusich jajach, szlachetnych kamieniach i drewnie. Ciekawość budziły przykłady rzemiosła artystycznego, m. in. wenecki puchar z orzecha kokosowego oraz kunsztownie wyryte portrety w pestce wiśni i ziarenku pieprzu, które można było oglądać pod mikroskopem. Ważnym elementem kolekcji był zbiór instrumentów anatomicznych, utensyliów aptecznych i naczyń laboratoryjnych.
Po śmierci Christopha w 1700 roku, zbiory odziedziczył i pomnożył jego syn Johann Christoph (1670-1713) , który jak ojciec po odbyciu wielu podróży i studiów, zdobyciu dyplomu doktora filozofii i medycyny, wrócił do Gdańska i otworzył praktykę lekarską. Jednak po jego przedwczesnej śmierci, wdowa wyprzedała kolekcję, której większość, głównie kolekcja minerałów, trafiła do petersburskiej Kunstkamery cara Mikołaja I.
Gottwald, senior, był doskonałym rytownikiem, wraz z Samuelem Donnet’em opracował zbiór plansz miedziorytniczych, przedstawiających poszczególne obiekty kolekcji. Opublikowane w 1714 roku ilustracje anatomiczne i muszli, Musaeo curioso Rerum naturalium i Musaeo Anatomico, z portretem właściciela i ryciną wnętrza, pozwalają częściowo odtworzyć wygląd i zawartość kolekcji. W tym samym roku ukazał się katalog aukcyjny, zachował się również rękopiśmienny katalog rzeczowy, wykonany na potrzeby aukcyjne.
Więcej:
- K. Pękacka-Falkowska, Wokół sprzedaży gdańskiego muzeum doktorów Gottwaldów; Johann Philip Breyne i jego korespondenci, Zapiski Historyczne, T. LXXXII, z. 3, 2017, s. 33-57.
- K. Pękacka-Falkowska, Wokół kolekcji przyrodniczych w Rzeczypospolitej Obojga narodów. Cz. 1: Christoph i Johann Christoph Gottwaldowie oraz ich gdańskie muzeum, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 2018, nr 2, s. 51-97.
- D. D. Nowgorodowa, „Musaeum Gottwaldianum” i jego losy w Rosji, Klio.Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechny, t. 46(3)/2018, s. 109-137.
- K. Pękacka-Falkowska, Christoph Gottwald i kamienie nerkowe króla Polski Jana III Sobieskiego, Silva Rerum
[MW]
