09.09.2019 |
Teatr i muzeum to dwie dziedziny od XIX w. ważne dla demonstrowania związku obrazu i słowa, ich roli w kulturze i życiu społecznym (w następnym stuleciu teatr będzie ustępował miejsca filmowi).
Bogusław Mansfeld
Teatr, jedno z najważniejszych mediów komunikacji zbiorowej epoki przed wielkimi wojnami, stanowił ważny obszar życia kulturalnego i towarzyskiego XIX i pierwszych dekad XX wieku. Obejmował szeroko rozumiane sztuki sceniczne – od dramatu, przez operę, operetkę, koncerty symfoniczne i kameralne, po przedstawienia teatralne i recytację. Z tego też względu wystawiennictwo teatralne obejmowało wszystkie te zakresy twórczości scenicznej. Wiele miejsca temu zagadnieniu poświęcono w ówczesnej prasie[1]. Autor Obrazków warszawskich z 1902 roku publikowanych na łamach warszawskiego “Słowa Polskiego” pisał: “Istnieje teatr, a w nim opera, dramat, komedia, farsa, wreszcie balet; dla muzyki mamy swoje przybytki w Towarzystwie Muzycznym, w Filharmonii, nie licząc Opery, Lutni itp. (…) Sława teatru warszawskiego od dawna jest ustalona” [za: Wasilewski 2020: 179].
Pierwsze wystawy w całości poświęcone tematyce teatralnej organizowane były przy okazji wystaw powszechnych i krajowych, kolejno w Londynie (1890), w Wiedniu (1891-1892), w Mediolanie (1894) i w Paryżu (1896). Mniejsze przygotowywano przy okazji pokazów teatralnych i innych lokalnych wydarzeń okolicznościowych[2]. Wyodrębnienie sztuk scenicznych na wystawach powszechnych i nadanie im charakteru monograficznego nastąpiło po raz pierwszy przy okazji wystawy powszechnej w Wiedniu w 1892 roku[3], zainaugurowanej 7 maja. Ekspozycje krajowe w wiedeńskiej Rotundzie (wybudowanej na wystawę światową w 1873 roku) czynne były przez pięć miesięcy – do 9 października; zaprezentowano także dział prezentujący teatry na ziemiach polskich.
Międzynarodowa Wystawa Muzyczno-Teatralna w Wiedniu, 1892
Przy organizacji Międzynarodowej Wystawy Muzyczno-Teatralnej (Internationale Ausstellung für Musik und Theaterwesen) nie utworzono krajowego komitetu polskiego, jak w przypadku innych państw, powołano natomiast komitet udziału sztuki polskiej (Comité für die Betheiligung polnischer Kunst). Theophil Antonicek w monografii wystawy [2013: 86], zwracał uwagę, że problem z utworzeniem komitetu polskiego wynikał z faktu, iż właściwie tylko będąca pod zaborem austriackim Galicja mogła legitymizować się jako komitet krajowy, który jednak “…chciał reprezentować całościowy obraz kultury polskiej – w tym Polski pruskiej i rosyjskiej oraz Rzeczypospolitej Krakowskiej (w przeciwnym razie pominięto by wybitną prezentację Chopina). (…) dlatego powstał niezależny oddział polski” [Antonicek 2013: 86-87]. Przewodniczył mu Ludwik Wodzicki[4], a na wiceprzewodniczących wybrano Romana Potockiego[5], Karola Lanckorońskiego[6] i Augusta Cieszkowskiego[7]. Wystawę polską ulokowano przy zachodnim przejściu Rotundy, między ekspozycjami hiszpańską i austriacko-niemiecką.
Wiele starań dokłada Muzeum do tego, aby godnie odpowiedzieć zadaniu zaznajamiania cudzoziemców z siłami cywilizacyjnemi Polski (…) O zasobności zbiorów Muzeum Narodowego świadczy i ta okoliczność, że było ono w możności przyjęcia udziału w tak specyalnej wystawie, jak teatralno-muzyczna w Wiedniu (1892 r.) i było tam wystawcą kilkudziesięciu przedmiotów.
[Korzon 1894: 52]
Ekspozycja składała się z dwóch części. Pierwszą stanowiła wystawa Chopinowska, druga poświęcona została historii muzyki i teatrowi polskiemu, a podzielona była na sekcje poświęcone postaciom wielkich kompozytorów (między innymi Stanisławowi Moniuszce i Ignacemu Paderewskiemu). Na dwóch ścianach przygotowano galerię złożoną z portretów, fotografii i rycin polskich aktorów, tableaux z teatrów Warszawy, Poznania i Lwowa [Nossig 1892]. Na kolejnej ścianie zawieszono portrety aktorów teatru krakowskiego. W gablotach zaprezentowano bilety teatralne, pamiątki, rękopisy i druki, księgi liturgiczne, listy, partytury i wieńce laurowe słynnych polskich aktorów, a także drukowane dzieła dramatyczne, rękopiśmienne dzienniki i inne artefakty [Nossig 1892: 168; Maresz, Szydłowska 1993: 240-241; Lauterbach 2010: 41]. Przestrzeń wystawy wypełniały także popiersia znanych osobistości muzyki i teatru oraz instrumenty muzyczne. Osobny dział stanowiła wystawa malarstwa z motywami muzyki. Eksponaty na wystawę dostarczyło między innymi Muzeum Narodowe w Rapperswilu oraz liczni prywatni darczyńcy.
Prezentację zabytków muzycznych i teatralnych dopełniały przedstawienia teatralne i koncerty organizowane w Rotundzie, które według wystawowego harmonogramu dla Polski przypadały na pierwszą połowę września, oraz koncerty, o których można było czytać w szerokich komentarzach na łamach prasy polskiej, choćby w “Echu Muzycznym, Teatralnym i Artystycznym” czy “Tygodniku Illustrowanym” [Dziadek 2008a, 2008b; Wystawa… 1892; Nasi artyści… 1892], i nie tylko [Von der polnischen… 1892]. Przygotowano także specjalną broszurę okolicznościową na temat historii polskiej muzyki i sztuk teatralnych autorstwa Alfreda Szczepańskiego[8] i profesora Franciszka Bylickiego[9] [1892].
Wystawy teatralne na ziemiach polskich
Do 1918 roku na ziemiach polskich odbyło się sześć wystaw, na których eksponowane były zabytki teatralne, w tym cztery w całości poświęcone tej tematyce (Wystawa teatralna w warszawskim ratuszu, 1902; Wystawa nowoczesnych sztuk scenicznych w Warszawie, 1913; Wystawa teatralna w Krakowie, 1914 i Wystawa teatralna we Lwowie, 1917). Na warszawskiej wystawie muzycznej z 1888 roku zaprezentowano sześć obiektów teatralnych, a na wystawie monograficznej dzieł Henryka Siemiradzkiego z 1903 roku pokazano kilka przykładów projektów kurtyn teatralnych.
Wystawa teatralna w Warszawie, 1902
Wystawę warszawską, którą zorganizowano w salach ratusza, zapowiadano na łamach prasy krajowej już w 1901 roku. Ekspozycję przewidziano na okres od października do listopada, jednak została otwarta dopiero 7 grudnia 1902 roku [“Kurjer Codzienny” z 20 X 1902], a przesunięcie terminu, jak donosiła “Gazeta Polska”, wynikało z organizacji w sali ratuszowej Zjazdu Kolejowego, który przewidziano na koniec listopada. Ostatecznie, na prośbę księcia Michała Radziwiłła [“Kurjer Codzienny” z 4 XII 1902)], wystawę przedłużono do 5 stycznia 1903 roku. Można było ją oglądać codziennie od godziny 11:00 [“Kurjer Codzienny” z 10 XII 1902], a cena za wejście wynosiła 30 kopiejek dla dorosłych, 20 kopiejek dla dzieci [“Kurjer Codzienny” z 10 XII 1902].
Inicjatorem wystawy teatralnej był Leon Papieski[10], wiceprezes wydziału dochodów niestałych Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności[11], a przychód z niej miał trafić na rzecz Towarzystwa. Do komitetu zaproszono wybitnych artystów i miłośników teatru między innymi Franciszka Zabłockiego[12], Juliusza Bandrowskiego[13] [“Gazeta Handlowa” z 16 X 1902], Mariana Gawalewicza[14], profesora Józefa Kallenbacha[15], reżysera teatrów rządowych Ludwika Śliwińskiego[16], Bolesława Ładnowskiego[17], Józefa Śliwickiego[18], Józefa Rapackiego[19], Wiktora Czyżewicza[20], Zygmunta hr. Rzyszczewskiego[21], Jana Woydygę[22] [“Słowo” z 29 IX 1902]. Kancelaria wystawy mieściła się w lokalu nr 6 przy ulicy Włodzimierskiej 11 [cyrkuł 10; obecna ulica Tadeusza Czackiego].
W celu pozyskania eksponatów na wystawę Komitet wystosował odezwę na łamach prasy krajowej. Rozesłano również listy z prośbą o dary do kompozytorów, autorów dramatycznych, artystów i artystek. Zwrócono się do dyrektorów teatru lwowskiego i krakowskiego oraz znanych posiadaczy teatraliów w Galicji i Poznańskiem.
Co chwilę prasa donosiła o kolejnych nabytych na wystawę artefaktów teatralnych. Prezes teatrów warszawskich, którym był wówczas Konstanty Herschelman[23], zadeklarował przekazanie na wystawę różnego rodzaju obiektów teatralnych i pamiątek [“Kurjer Codzienny” z 6 X 1902]. Wśród spływających do siedziby Komitetu eksponatów znalazły się między innymi dzieła dawne z zakresu historii teatru polskiego od dr. med. Seweryna Perkowskiego[24], sztychy teatralne od adwokata Antoniego Rembielińkiego[25], kolekcja fotografii dawnych artystów polskich od Władysława Krogulskiego[26], portrety olejne artystek warszawskich – Honoraty Leszczyńskiej[27] pędzla Karola Millera[28], Eustachego Wasilkowskiego[29], Czesława Tańskiego[30] i Stanisława Wyspiańskiego[31] oraz aktorki Jadwigi Czaki[32] pędzla Stanisława Lentza[33], Felicji Kochówny[34] pędzla Marii Wasilkowskiej[35] i Józefa Rapackiego[36] [“Gazeta Polska” z 19 X 1902]. Artystka opery Mira Heller-Olszewska[37] przekazała na wystawę kostium do Afrykanki[38] [“Kurjer Codzienny” z 14 XI 1902]. Album komedii Jordana Myszy bez kota[39] podarował teatr Nowości[40] [“Kurjer Warszawski” z 15 XII 1902]. Zbiór dzieł dramatycznych z połowy XVIII stulecia Komitet otrzymał od antykwariusza A. Bądkowskiego[41] [“Przegląd Tygodniowy Życia Społecznego, Literatury i Sztuki” z 20 XII 1902]. Ze zbiorów rodziny Bogusławskich[42] pozyskano liczne pamiątki[43], w tym portrety i fotografie popularnych wówczas artystów dramatycznych – Wandy Siemaszkowej[44], Heleny Marcello-Palińskiej, Romana Żelazowskiego[45], Józefa Śliwickiego, Józefa Nowickiego[46], Teodora Rolanda[47], Michała Szoberta[48], Michała Wojdałowicza[49]. [“Przegląd Tygodniowy Życia Społecznego, Literatury i Sztuki” z 20 XII 1902]. Na wystawę przekazane zostały od pana Z. Wolskiego akwarele pędzla Juliusza Kossaka[50] ze scenami baletowymi, ofiarowane w 1865 roku tancerzowi baletu Romanowi Turczynowiczowi[51] i kolekcja artystycznych fotografii komika Mieczysława Frenkla[52], a pamiątki po rodzinie Żółkowskich[53] i Michale Chomińskim[54] przekazał Piotr Wiśnicki[55] [“Słowo” z 22 VII 1902]. Na wystawę teatralną przekazane zostały również pamiątki po Anieli Aszpergerowej[56], Helenie Modrzejewskiej[57], Janie Królikowskim[58] czy Józefie Rychterze[59].
Nie sposób dziś wyliczyć ile dokładnie przedmiotów było prezentowanych. Co prawda zachowany dwujęzyczny – rosyjsko-polski katalog wystawy, wydany na jesień 1902 roku [Katalog… 1902], opisuje eksponowane obiekty, ale są one pogrupowane w zespoły bez podania precyzyjnej ich liczby, która pozostanie tajemnicą. W “Gazecie Handlowej” wskazywano, że wydawnictwo, które ukazało się nakładem Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, było “…zarazem (…) katalogiem rozproszonych po całym kraju cennych pamiątek, odnoszących się do historycznych teatrów polskich” [“Gazeta Handlowa” z 6 X 1902]. Wystawa znana jest także cząstkowo z opisów publikowanych na łamach prasy: “Gazety Kaliskiej”, “Gazety Polskiej”, “Kurjera Codziennego”, “Kurjera Warszawskiego” ,”Przeglądu Tygodniowego Życia Społecznego, Literatury i Sztuki”, “Słowa”, “Wędrowca” i “Tygodnika Illustrowanego” [zob. bibliografia]. Niewiele znanych jest źródeł ikonograficznych ilustrujących widoki ekspozycji, poza dwoma fotografiami zamieszczonymi na łamach tygodnika “Ziarno” z 5 grudnia 1902 roku [il. 4-5]. Zachowała się również “Pamiątka z Pierwszej Wystawy Teatrlanej w Warszawie” [il. 6] oraz medal pamiątkowy brązowy autorstwa Józefa Gawłowicza, wykonany w zakładzie odlewniczym Braci Łopieńskich w Warszawie (1903) [medal w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie] [il. 7].
Katalog, który był również rodzajem przewodnika, pozwala natomiast dość dokładnie odczytać formy eksponowania, a także lokalizację niektórych przedmiotów. Artefakty teatralne rozmieszczone zostały w dwóch salach ratusza warszawskiego. W Sali Głównej umieszczono obiekty związane z Operą i Dramatem. Eksponaty rozlokowane były na ścianach (dekoracje teatralne, portrety malarskie), na dziewięciu ekranach, na których umieszczono fotografie portretowe i grupowe, pamiątki po artystach, winiety i medaliony; na ekranie dziewiątym zaprezentowano pocztówki, zaś w dostawionej do ekranu gablocie – ich projekty konkursowe. Konkurs na pamiątkową pocztówkę Komitet wystawy ogłosił na łamach prasy, z terminem nadsyłania do 15 listopada [“Gazeta Handlowa” z 24 X 1902]. Dział ten prezentował pamiątki m.in. Teatru Ludowego w Warszawie, które zostały przekazane Wiktora Czyżewicza – właściciela prywatnego teatru w Warszawie. Na ścianach zaprezentowano dekoracje ścienne i fotografie artystów opery Reszków – Edwarda, Jana i Józefiny[60]. Przy ekranach pierwszym, drugim, piątym i ósmym również usytuowane były gabloty z pamiątkami po artystach, w których zaprezentowano medale, pamiątki osobiste, medaliony i listy. W pierwszej z nich umieszczono kolię ofiarowaną Anieli Aszpergerowej “…przez Al[eksandra] hr. Fredrę po pierwszym przedstawieniu ‘Ślubów panieńskich’” [Katalog… 1902: 3].
W Sali Głównej znalazły się też prezentacje zbiorów Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego[61] – jak pisano w katalogu: “po prawej stronie od portretu Kurpińskiego[62i]” – portrety olejne, fotografie, autografy, partytury, dawne wydawnictwa muzyczne, rękopisy, oryginalne listy, portrety rodzinne artystów. Osobny fragment wystawy poświęcony został postaci Stanisława Moniuszki[63], który został przygotowany przez Władysława Zahorowskiego[64], prezesa sekcji moniuszkowskiej. Zbiory sekcji Moniuszkowskiej WTM obejmowały osiem sekcji – rękopisy muzyczne, listy, portrety rodzinne, portrety artystów z oper kompozytora, portrety grupowe i odbitki, pamiątki osobiste; w sekcji “Rozmaitości” znalazła się “Mowa pogrzebowa Jana Chęcińskiego”[65]i klucz do trumny Moniuszki [Katalog… 1902:17]. Całość dopełniały różne przedmioty i meble związane z kompozytorem – batuta dyrektorska z Wilna i z Warszawy, “Fortepian na którym Moniuszko rozpoczynał naukę muzyki” oraz “Biurko, na którem Moniuszko pisał wszystkie swoje utwory muzyczne” [tamże]. Obok sekcji Moniuszkowskiej w gablotach bocznych umieszczono rękopisy i druki z różnych sztuk teatralnych, afisze i sztychy teatralne, fotografie artystów, druki teatralne z XVIII wieku i inne dokumenty historyczne. A w osobnej gablocie znalazły się pamiątkowe medale ze zbiorów Eugeniusza Phula[66], między innymi: 57 związanych z Adamem Mickiewiczem, 17 – z Józefem Ignacym Kraszewskim, 2 – z Janem Kochanowskim czy 2 – z Aleksandrem Fredrą [Katalog… 1902: 19].
Drugi dział wystawy poświęcony był baletowi. Składał się z pięciu sekcji – pierwsza i druga sekcja prezentowała portrety i fotografie artystek i artystów baletu oraz fotograficzne grupy zbiorów. W dziale III – choreograficzno-technicznym – zaprezentowano między innymi wizerunki [rysunkowe ?] sal baletowych, przykłady póz baletowych i “gesta mimiczne”. Modele sal baletowych, a także oprzyżądowanie baletowe, w tym “Model dawniejszej maszyny do wyginania nóg w pozycyach” (poz. 54) czy “Model dawniejszej maszyny do prostowania figury” (poz. 55) znalazły się w dziale przedmiotów technicznych (IV), obok prezentowanych tam kostiumów do ćwiczeń i ich rysunków. W dziale pamiątkowym (V) wystawione były kartony jubileuszowe i przedmioty pamiątkowe “ofiarowane artystom przez Monarchów” (poz. 74) oraz sztychy angielskie kolorowe (poz. 75).
Il. 9. Stanisław Wyspiański | Portrety Honoraty Leszczyńskiej, 1894, pastel na papierze, Muzeum Narodowe w Warszawie, Kolekcja Pasteli Polskich, nr inw. 210870. Domena Publiczna
Osobną grupę artefaktów teatralnych wymienianych w katalogu stanowiły Portrety olejne, pastele i kartony kredkowe, prezentujące wizerunki znanych artystów teatralnych, muzycznych, operowych. Wśród pięćdziesięciu ośmiu pozycji katalogowych znalazły się nazwiska znanych i cenionych wówczas artystów między innymi: Tadeusz Ajdukiewicz[67] (portret Antoniny Hoffmanowej[68] [il. 8]), Józef Simmler[69] (portrety Józefa Komorowskiego[70] i Wilhelma Troszla[71]), Jan Styka[72] (portret Jana Reszkego [zob. artInfo]), Stanisław Wyspiański (portrety Honoraty Leszczyńskiej[73] w roli “Katarzyny” z “Poskromienia złośnicy” Williama Shakespeare’a z 1894 roku [il. 9] i Ludwika Solskiego[74] w roli Starego Wiarusa w „Warszawiance” z 1901 r. [il. 10] – dzieło utracone[75]), Leon Wyczółkowski[76] (portrety[77] Natalii Siennickiej[78] i Heleny Sulimy[79] [il. 11] z 1901 roku[80]), Franciszek Żmurko[81] (portret Heleny Herman[82]) [Katalog… 1902: 23-25]. Katalog nie wymienia właścicieli dzieł, które w większej części znajdują się dziś jednak w zbiorach publicznych. Ustalenie proweniencji pozostałych, możliwych do ustalenia choćby na podstawie doniesień prasowych wymaga jednak dalszych badań. Osobną grupę stanowiły rzeźby portretowe, by wymienić chociażby biust portretowy Wilhelma Troszla wykonany przez Antoniego Olesińskiego[83] czy biusty Alojzego Żółkiewskiego (syna) i Ludwika Grossmana[84] dłuta Cypriana Godebskiego[85].
Druga część wystawy rozlokowana została w Sali Hrabiego Berga (sala Sztandarowa). Znalazły się w niej meble z kostiumami wypożyczonymi na wystawę z teatrów rządowych, modele scen wraz z projektami i rysunkami, dekoracje sceniczne i przybory do ich wykonania wyniesione na tę okazję z pracowni dekoratorów. Wśród eksponatów znalazł się także projekt polskiego teatru w Chicago według pomysłu Ralfa Modrzejewskiego[86].
Il. 11. Leon Wyczółkowski – Portret Natalii Siennickiej, 1879 lub między 1899 a 1902, pastel na papierze, Muzeum Narodowe w Krakowie. Domena publiczna.
Wystawa była tak uważana za “sukces” jak i była krytykowana. Na łamach “Przeglądu Tygodniowego” zarzucano jej chaos oraz brak myśli przewodniej, przeładowanie pamiątkami związanymi tylko z niektórymi artystami scen teatralnych [“Przegląd Tygodniowy” z 17 I 1903]. Z drugiej strony frekwencja jaką osiągnięto przynosiła jednak powody do dumy. Jak donosiła “Gazeta Kaliska”, przez trzydzieści siedem dni trwania wystawy zwiedziło ją ponad dwanaście tysięcy osób, co przełożyło się na przychód w wysokości 3000 rubli, lecz prawie całą sumę pochłonęły wydatki” [“Gazeta Kaliska” z 27 I 1903].
Koniec cz. I
Małgorzata Baka
Część II: Wystawa nowoczesnych sztuk scenicznych w Warszawie 1913; Wystawa teatralna w Krakowie, 1914; Wystawa teatralna we Lwowie, 1917.
BIBLIOGRAFIA:
Antonicek Theophil, 2013. Die Internationale Ausstellung fur Musik- und Theaterwesen Wien 1892, Wien: T. Antonicek, online: https://opacplus.bsb-muenchen.de/title/BV041860753
Glossy Karl, 1892. Internationale Ausstellung für Musik und Theaterwesen Wien 1892 Jugend-Führer. Anleitung zur Besichtigung der Ausstellung, mit besonderer Rücksichtnahme auf die Jugend. Wien: Verl. der Ausstellungs-Commission. https://archive.org/details/bub_gb_qerTAAAAMAAJ
Bieńka Maria Olga, 2003. Warszawskie Teatry Rządowe. Dramat i Komedia : 1890–1915, Warszawa : Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, online: https://encyklopediateatru.pl/ksiazka/420/warszawskie-teatry-rzadowe-dramat-i-komedia-1890-1915
Bylicki Franz, I. Die Musik in Polen; Szczepański Alfred, II. Musik in Polen. Skizzen., Wien: Polnisches Ausstellungcomitę, 1892, online: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/214792/edition/230614/content
Dziadek Magdalena, 2008a. Dyskusja wokół wiedeńskiej wystawy teatralno-muzycznej z 1892 roku jako antecedens porównawczej metody rozważania problemu narodowości w muzyce, [w:] Topos narodowy w muzyce polskiej okresu postromantyzmu i Młodej Polski, red. Wojciech Nowik, Warszawa: Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina, s. 93–105.
Dziadek Magdalena, 2008b. Echa prasowe występów opery lwowskiej na Wystawie Muzyczno-Teatralnej w Wiedniu w 1892 roku, „Musica Galiciana” 2008, t. 11, s. 39–48.
Jarczyński Michał, 2015. Wykonania muzyki Władysława Żeleńskiego w Wiedniu, “Edukacja Muzyczna”. Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, z. 10, s. 167-169 [163-180], online: http://dx.doi.org/10.16926/em.2015.10.09
Katalog wystawy teatralnej w Warszawie, Warszawa : nakładem Kaniewskiego i Wacławowicza, 1902, online: https://polona.pl/item/katalog-teatral-noj-vystavki-v-varsave-katalog-wystawy-teatralnej-w-warszawie,MzExMzYwOTE/16/#item
Korzon Tadeusz, 1894. Kościuszko biografia z dokumentów wysnuta. Poprzedzona rzutem oka na dzieje Muzeum Narodowego w Rapperswylu i Katalogiem zbiorów kościuszkowskich, w temże muzeum przechowywanych, Kraków: Nakładem Muzeum Narodowego w Rapperswylu, online: https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=8653
Kosiński Dariusz, 2003. Sztuka aktorska w polskim piśmiennictwie teatralnym XIX wieku. Główne problemy, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, online: https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/269571/kosinski_sztuka_aktorska_w_polskim_pismiennictwie_teatralnym_xix_wieku_2003.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Lauterbach Katharina Verena, 2010. Die Musenburg im Prater Zur Bedeutung der Gastspiele des Internationalen Ausstellungstheaters im Rahmen der Internationalen Ausstellung für Musik- und Theaterwesen in Wien 1892. Ein Beitrag zur wienspezifischen Theaterhistoriographie, Diplomarbeit in Universität Wien, online: http://othes.univie.ac.at/10949/1/2010-09-03_0502851.pdf
Łoza Stanisław, 1932. Rodziny polskie pochodzenia cudzoziemskiego osiadłe w Warszawie i okolicach. T. 1, Warszawa : Wydawnictwo i Druk Zakładów Graficznych Galewski i Dau, online: http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/dlibra/docmetadata?id=6150&from=publication
Mansfeld Bogusław, 2011. Andrzej Sciepuro (1944 –2010), historyk i krytyk sztuki, muzealnik, “Rocznik Toruński”, t. 38, s. 229-245.
Maresz Barbara, Szydłowska Mariola, 1993. Teatr lwowski na Międzynarodowej Wystawie Muzyczno-Teatralnej w Wiedniu, w: Maresz Barbara, Szydłowska Mariola, Repertuar Teatru Polskiego we Lwowie 1886–1894, Kraków 1993, s. 240–241.
Nasi artyści za granicą, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne”, 1892, nr 477, s. 550–551.
Nossig Alfred, 1892. Polen’s Kunst und Künstler, Die Internationale Ausstellung für Musik- und Theaterwesen Wien 1892, W: Schneider (Hg): Die Internationale Ausstellung für Musik- und Theaterwesen, Wien 1892.
Nußbaumer Martina, 2005. Identity on Display. (Re-)Präsentationen des Eigenen und des Fremden auf der Internationalen Ausstellung für Musik- und Theaterwesen in Wien 1892, “Historische Anthropologie”, Vol. 13, No. DOI: 10.7788/ha.2005.13.1.45
Rottersmann J., 1924. Wystawa techniki teatralnej we Wiedniu, „Nowy Dziennik”, nr 239, s. 7–8, online: https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/131211/edition/123424
Schneider Siegmund (Hrsg.), 1894. Die Internationale Ausstellung für Musik- und
Theaterwesen Wien 1892, Wien: Perles, online: https://bildsuche.digitale-sammlungen.de/index.html?c=viewer&bandnummer=bsb00091959&pimage=9&v=150&nav=&l=de
Taborski Roman, 1980. Warszawskie teatry prywatne w okresie Młodej Polski 1905-1918, Warszawa : PWN, s. 30, 34, 51.
Thullie Maria, 2014. Kolekcja Ludwika Solskiego, “Cenne, bezcenne / utracone”, nr 1(78)-2(79), s. 18-21, online: http://cennebezcenne.pl/wp-content/uploads/2017/11/CBU_2014_1-2-s-18-21-THULIE.pdf
Warszawa w latach 1795-1864. Katalog ekspozycji. 1960. Warszawa: Muzeum Historyczne m. st. Warszawy.
Wasilewski Zygmunt, 2020. Warszawa na przełomie XIX i XX wieku w pamiętnikach Przygodnego, Warszawa: Agencja Wydawniczo-Reklamowa Skarpa Warszawska Wydawca.
Von der polnischen Abteilung auf der Ausstellung, „Die Presse”, 29 VI 1892, s. 9.
Wosiek Maria, 1975. Historia teatrów ludowych: polskie zespoły zawodowe, 1898-1914, Wrocław: Ossolineum.
Wystawa teatralna, “Gazeta Handlowa, pismo poświęcone handlowi, przemysłowi fabrycznemu i rolniczemu” 1902, r. 39: nr 227 (6 X), nr 236 (16 X), nr 243 (24 X).
Wystawa teatralna, “Gazeta Kaliska, informacyjno-anonsowa”, r. 11, nr 27 (27 I).
Wystawa teatralna, “Gazeta Polska” (dawniej Codzienna) 1902, nr 285 (19 X).
Wystawa teatralna, “Kurjer Codzienny” 1902, r. 338: nr 276 (6 X); nr 290 (20 X); nr 315 (14 XI); nr 335 (4 XII); nr 341 (10 XII).
Wystawa teatralna, “Kurjer Warszawski” 1902, r. 82, nr 346 (15 XII – dodatek poranny).
Wystawa teatralna, “Przegląd Tygodniowy Życia Społecznego, Literatury i Sztuki” 1902, r. 37, nr 51 (20 XII); 1903, r. 38, nr 3 (17 I).
Wystawa teatralna, “Słowo” 1902, r. 21: nr 223 (29 IX); nr 166 (22 VII).
Wystawa teatralna, “Ziarno. Pismo tygodniowe ilustrowane”, 1902, nr 51 (5 XII).
Wystawa muzyczno-teatralna w Wiedniu, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne”, 1892, nr 450, s. 233, online: https://crispa.uw.edu.pl/object/files/413930/display/Default
Z teatru i muzyki, “Kurjer Warszawski” 1906, r. 86, nr 280 (10 X – dodatek poranny).
*Do przygotowania biogramów postaci wymienionych w tekście wykorzystano zasoby domeny publicznej Wikipedia, informacje z internetowej Encyklopedii Polskiego. Teatru oraz korzystano ze Słownika Biograficznego Teatru Polskiego 1765-1965 [Warszawa : PWN, 1973] i Polskiego Słownika Biograficznego oraz Internetowego Polskiego Słownika Biograficznego.
PRZYPISY:
[1] Szeroko na ten temat traktuje książka Dariusza Kosińskiego Sztuka aktorska w polskim piśmiennictwie teatralnym XIX wieku. Główne problemy [2003].
[2] Opracowania wystawy: Nußbaumer 2005, Lautterbach 2010 Antonicek 2013, Dziadek 2008a. W późniejszym czasie szczególnie znacząca była Międzynarodowa Wystawa Nowych Technik Teatralnych w Wiedniu zorganizowana w 1924 roku [Rottersman 1924].
[3] Organizatorzy muzycznej i teatralnej wystawy nie ograniczyli się wyłącznie do pokazania historii muzyki teatru za pośrednictwem ekspozycji poszczególnych historycznych dzieł sztuki teatralnej. W rotundzie przygotowana została ekspozycja złożona z licznych artefaktów świata teatralnego i muzycznego, zaś w parku wystawienniczym przygotowano dla publiczności odbywały się liczne pokazy, widowiska i koncerty, przygotowane przez komitety narodowe [Lauterbach 2010: 49]. Teatrowi poświęcony był dział VI wystawy i obejmował takie sekcje jak wizerunki budynków teatralnych, plany i makiety; inżynieria teatralna obejmująca oświetlenie, mechanikę sceniczną, ogrzewanie i wentylację; rekwizyty teatralne, dekoracje i kostiumy, figury, broń, biżuteria; malarskie przedstawienia scen teatralnych; scenografia; zabytki rękopiśmienne i drukowane wszystkich typów sztuk scenicznych; ilustracje do utworów dramatycznych oraz literatura specjalistyczna i czasopiśmiennictwo [Ausstellung…].
[4] Antoni hr. Wodzicki (ur. 2 IX 1848 w Zakrzewie w, zm. 23 II 1918 w Krakowie) – ziemianin, prawnik, poseł do Sejmu Krajowego Galicji i austriackiej Rady Państwa, członek Izby Panów, działacz Stronnictwa Prawicy Narodowej, członek Rady miasta Krakowa (1891-1918), odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Franciszka Józefa (1898) oraz Krzyżem Wielkim tego orderu (1910).
[5] Roman Alfred Maria Potocki (ur. 16. XII 1851 w Łańcucie, zm. 24 IX 1915 r. tamże), hrabia, ordynat łańcucki na Sejm Krajowy Galicji (od 1883), szambelan austriacki (od 1879 r.), prezes Towarzystwa Łowieckiego we Lwowie, odznaczony wstęgami papieskiego Orderu św. Grzegorza (1900) i hiszpańskiego Orderu Karola III (1906).
[6] Książę Karol Lanckoroński (ur. 4 XI 1848 r. w Wiedniu, zm. 15 VII 1913 r. w Wiedniu). Studiował historię sztuki i prawo na Uniwersytecie Wiedeńskim, żywo interesował się archeologią i sztuką.
W jego pałacu na Jacquingasse znajdowała się bogata kolekcja rzeźb antycznych, malarstwa renesansowego, obrazów z XIX wieku i innych. Był prezesem Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, wiceprezesem Urzędu Zabytków i kustoszem Austriackiego Muzeum Sztuki i Przemysłu. Od 1874 był dziedzicznym członkiem dworu, w 1903 roku został odznaczony Złotym Runem, a w latach 1915-1916 pełnił funkcję podskarbnika. Po I wojnie światowej został członkiem Komisji Zwrotu Zbiorów i Archiwów Polskich oraz Generalnym Konserwatorem Galicji. Był członkiem-korespondentem Austriackiej Akademii Nauk (1893), oraz członkiem honorowym Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu.
[7] August hrabia Cieszkowski (ur. 12 IX 1814 r. w Suchej k. Warszawy, zm. 12 III 1894 r. w Wierzenicy k. Swarzędza) – wiceprzewodniczący Komitetu Polskiego na Wystawie Muzyczno-Teatralnej w Wiedniu w 1892 r. Filozof historii, ekonomista, działacz polityczny, założycielem Ligi Polskiej, przewodniczący poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (PTPN).
[8] Alfred Szczepański (ur. 1840 r. w Tarnowie, zm. 8 V 1909 r. w Krakowie) – działacz rewolucyjny i społecznik, publicysta i prozaik, członek Rządu Narodowego w czasie powstania styczniowego oraz naczelnik Miasta Krakowa, redaktor tajnego pisma “Galicja” (1863; ukazał się tylko jeden numer).
[9] Franciszek Bylicki (ur. 11 IV 1845 w Krakowie, zm. 29 IV 1922 w Żyznowie) – powstaniec styczniowy, sybirak, literat, pedagog i muzyk, doktor filozofii, utalentowany muzycznie, współpracownik krakowskiego czasopisma “Czas”, odznaczony orderem Virtuti Militari.
[10] Leon Ildefons Papieski (ur. w 1859 r. w Słucku w gub. mińskiej, zm. 16 IX 1917 r. w Warszawie) – adwokat, publicysta, kolekcjoner dzieł sztuki.
[11] Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności utworzone w 1814 r. z inicjatywy hr. Zofii Zamoyskiej z Czartoryskich, z siedzibą przy Krakowskim Przedmieściu 62; funkcjonowało do wybuchu II wojny światowej, a wznowiło działalność w 1983 r.
[12] Franciszek Zabłocki – ?
[13] Juliusz Marian Bandrowski (ur. 18 XII 1855 r. w Rawie Ruskiej, zm. 28 XII 1919 r. w Zakliczynie), lekarz, dziennikarz i działacz społeczny. W latach 1895-1898 był dyrektorem Teatru Skarbkowskiego we Lwowie (wspólnie z Ludwikiem Hellerem (kompozytor, antreprener teatralny, dyrektor teatrów lwowskich i warszawskich, założyciel Filharmonii Lwowskiej). Współpracował jako dziennikarz z “Afiszem Teatralnym”, a w czasie pobytu w Warszawie był redaktorem “Sceny i Sztuki”. Ojciec Jerzego, Juliusza (także związanych z teatrem i dramatem) oraz Tadeusza.
[14] Marian Grzelewicz (ur. 21 X 1852 we Lwowie, zm. 26 V 1910 we Lwowie), krytyk teatralny, publicysta, powieściopisarz, nowelista, dramaturg, tłumacz, reżyser, dyrektor teatru. Założyciel czasopisma „Szkice Społeczno-Literackie”. W 1876 przeniósł się do Warszawy i rozpoczął karierę dziennikarską i literacką, pisał recenzje i utwory dramatyczne, ale aktywnie uczestniczył w życiu teatralnym Warszawy, Łodzi i Lwowa. Od 1881 r. kierował sceną Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności. W latach 1899–1901 pełnił funkcję kierownika artystycznego w warszawskim Teatrze Ludowym. Od 1903 r. był dyrektorem teatru łódzkiego, następnie utworzył pierwszy prywatny Teatr Mały przy Filharmonii (1903-1909). Od 1909 r. był kierownikiem literackim Teatru Miejskiego we Lwowie.
[15] Józef Henryk Kallenbach (ur. 24 XI 1861 r. w Kamieńcu Podolskim, zm. 12 IX 1929 r. w Krakowie) – historyk literatury polskiej, wydawca, profesor, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Był profesorem historii literatury polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Wileńskiego, od 1904 Uniwersytetu Lwowskiego, od 1920 r. Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie był rektorem w latach 1928–1929.
[16] Ludwik Śliwiński (ur. 1857 r. w Uchrymowie pow. Sokal, zm. 19 III 1923 w Warszawie) – aktor, reżyser, dyrektor teatru. W latach 1880-1882 był aktorem Teatru Krakowskiego. W 1890 r. został mianowany dyrektorem operetki Warszawskiego Teatru Rządowego, zachowując stanowisko reżysera w zespole farsy. W latach 1901–1914 wyreżyserował 78 spektakli. Jednak do największych jego sukcesów należała praca modernizacyjna na rzecz teatru.
[17] Bolesław Ładnowski herbu Ślepowron (ur. 21 XII 1841 r. w Płocku, zm. 23 X 1911 r. w Warszawie) – polski aktor teatralny, reżyser, pedagog.
[18] Józef Śliwicki (ur. 26 XII 1867 w Warszawie, zm. 7 X 1944 w Jędrzejowie) – polski aktor, reżyser. Debiutował 28 XII 1884 r. w amatorskim zespole Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności.
[19]Nie wiadomo czy chodzi o Wincentego Rapackiego st. czy o Wincentego Rapackiego syna – obaj związani byli ze sceną teatralną Warszawy. Wincenty Rapacki ojciec (ur. 22 I 1840 r. w Lipnie, zm. 12 stycznia 1924 r. w Warszawie) – aktor i reżyser teatralny. Czołowy aktor polskiej sceny schyłku XIX wieku. Jeden z pierwszych twórców realistycznych postaci scenicznych. Wincenty Rapacki syn (ur. 6 VI 1865 r. w Krakowie, zm. 16 I 1943 r. w Warszawie) – aktor teatralny, filmowy oraz śpiewak. Autor licznych tekstów, muzyki, piosenek i operetek. Tłumacz librett operetkowych. Od 1900 r. aktor Warszawskiego Teatru Rządowego.
[20] Wiktor Czyżewicz zasiadał w powołanej przez Kuratorium Oświaty Komisji Teatralnej (od 1900) [Wosiek 1975: 32, 40-42]. Wraz z Marianem Gawałewiczem – dramatopisarzem, powieściopisarzem i publicystą. w 1906 r. założył prywatny teatr, który funkcjonował w sali mniejszej przy Filharmonii warszawskiej [“Kurjer Warszawski” z 10 X 1906].
[21] Zygmunt Walenty Celestyn hr. Rzyszczewski (ur. 14 II 1844, zm. 1 XI 1909 r. w Warszawie) – inżynier technolog, oficer artylerii włoskiej, przemysłowiec, krytyk muzyczny, literacki i teatralny oraz działacz kulturalny. Od 1896 r. członek zarządu Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego; od 1901 r. działacz stałej komisji teatralnej przy urzędzie generał-gubernatora warszawskiego. Korespondent (ps. Der Graf) mediolańskiego tygodnika „Il Mondo Artistico”, publikował w „Echu Muzycznym, Teatralnym i Artystycznym”.
[22] Jan Woydyga (ur. 1857 w Warszawie, zm. po 1938) – artysta rzeźbiarz, twórca rzeźb architektonicznych.
[23] Konstanty Herschelman – od 1887 pracował w administracji teatrów rosyjskich w Moskwie i Petersburgu. W latach 1902–1907 pełnił funkcję prezesa Warszawskich Teatrów Rządowych. Nie miał wykształcenia literackiego, nie uważano go za dobrego administratora. Za jego prezesury sprawy teatru pozostawały w rękach wiceprezesa, Stanisława Karaffy-Korbuta.
[24] Seweryn Fabian Perkowski (ur. 20 I 1845 r. w Warszawie, zm. 10 II 1907 r. w Warszawie) – polski lekarz, chirurg, urolog i wenerolog.
[25] Rajmund Jacek Rembieliński herbu Lubicz (ur. IX 1775 r. w Warszawie, zm. 12 II 1841 r. w Łomży) – działacz polityczny i gospodarczy w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, nadzwyczajny radca stanu Królestwa Kongresowego w 1828 r.; właściciel ziemski m.in. Jedwabnego i Krośniewic; wolnomularz.
[26] Władysław Józef Krogulski (ur. 10 VIII 1843 r. w Warszawie, zm. 26 XII 1934 r. w Warszawie)– aktor, dyrygent, kompozytor, kronikarz teatrów warszawskich, związany z Teatrem Rozmaitości w Warszawie.
[27] Honorata Leszczyńska z Rapackich (ur. 16 V 1864 r. w Czerniowcach, zm. 18 I 1937 r. w Warszawie) – aktorka teatralna, reżyserka, występowała na deskach warszawskich teatrów. Zaangażowana do zespołu dramatu, pracowała w WTR przez trzynaście sezonów.
[28] Karol Miller vel Miller Zaklika (ur. 26 X 1835 r. w Częstochowie, zm. 24 XII 1920 r. w Warszawie) – malarz. Studiował w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych, w Akademii petersburskiej i w Rzymie. Malował akademickie sceny historyczne, obrazy religijne oraz pejzaże, sceny rodzajowe i portrety znanych postaci świata sztuki; namalował Helenę Modrzejewską w roli Ofelii i Wincentego Rapackiego w roli Hamleta.
[29] Kazimierz Władysław Wasilkowski (ur. 1904 r. w Rohatyniu, zm. 3 VII 1977 r. w Poznaniu) – malarz portrecista i pejzażysta. Studiował w warszawskiej Klasie Rysunkowej (1880-1882) pod kierunkiem Wojciecha Gersona i A. Kamińskiego; w latach 1883-1884 w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych u W. Łuszczkiewicza i F. Cynka; w latach 1884-1891 uczył się w petersburskiej Akademii. Od 1892 r. mieszkał w Warszawie. Był członkiem warszawskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. W 1900 r. na Wystawie Światowej w Paryżu otrzymał złoty medal za obraz Żądze.
[30] Czesław Aleksy Tański (ur. 17 VII 1862 r. w Pieczyskach, zm. 24 II 1942 r. w Olszance) – artysta malarz, wynalazca, konstruktor lotniczy, pionier szybownictwa i popularyzator lotnictwa w Polsce. Kształcił się w Warszawskiej Szkole Rysunku u Wojciecha Gersona i Aleksandra Kamińskiego. Po jej ukończeniu otrzymał stypendium artystyczne im. Korwina-Szymanowskiego i w 1882 r. wyjechał na dalsze studia do Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. W 1901 r. kontynuował studia malarskie w Akademii Sztuk Pięknych Juliena w Paryżu. Malował przeważnie akwarele: pejzaże, sceny rodzajowe, batalistyczne, portrety, akty.
[31] Stanisław Mateusz Ignacy Wyspiański (ur. 15 I 1869 r. w Krakowie, zm. 28 XI 1907 r. tamże) – literat i artysta wizualny: dramaturg, poeta, malarz, grafik, architekt, projektant mebli. Jako pisarz związany z dramatem symbolicznym.
[32] Jadwiga Czaki (Csaki), właśc. Józefa Pelagia Jadwiga Cieślińska, zamężna Mirecka (ur. 19 VI 1860 r. w Wygiełzowie, zm. 7 III 1921 r. w Warszawie) – aktorka. Występowała w teatrze krakowskim (1878/1879), związana z warszawskim Teatrze Letnim. Od 1 X 1879 do 1903 r. należała do zespołu Warszawskich Teatrów Rządowych. W tym okresie najczęściej występowała w Teatrze Rozmaitości.
[33] Stanisław Lentz (ur. 23 IV 1861 r. w Warszawie, zm. 19 X 1920 r. tamże) – malarz, portrecista, ilustrator, profesor i dyrektor warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych od 1909 r.
[34] Felicja z d. Koch Zamoyska (Kochówna) (ur. 1876, zm. zm. 14 IX 1950 r. w Warszawie) – aktorka, tancerka. Od 1891 r. należała do zespołu baletu WTR.
[35] Maria Nostitz-Wasilkowska (ur. 14 I 1858 w Halinie k. Płocka, zm. 1922 w Warszawie) – malarka, portrecistka i pastelistka.
[36] Józef Rapacki (ur. 19 III 1871 r. w Warszawie, zm. 31 I 1929 r. w Olszance k. Żyrardowa) – polski malarz, grafik i rysownik. Studiował w klasie rysunkowej Wojciecha Gersona w Warszawie (1885), w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem takich artystów, jak Izydor Jabłoński, Florian Cynk oraz Feliks Szynalewski. W 1888 r. opuścił uczelnię krakowską i powrócił do Warszawy, gdzie ponownie podjął naukę u Gersona.
[37] Kazimiera z d. Heller Olszewska (ur. 28 II 1866 lub 1868 lub 1869 r. w Krakowie, zm. po 1920 w Stanach Zjednoczonych) – polska śpiewaczka operowa sopranistka.
[38] Afrykanka (fr. L’Africaine) – opera w pięciu aktach Giacoma Meyerbeera do libretta (w języku francuskim) Eugène’a Scribe’a. Premiera miała miejsce w Paryżu 28 IV 1865 r.
[39] Julian Wieniawski ps. Jordan (ur. 5 II 1834 r. w Lublinie, zm. 23 IX 1912 r. w Warszawie) – polski prozaik i komediopisarz, brat Henryka i Józefa. Komediodramat Myszy bez kota: Krotochwila w 3 aktach wydany został w 1894 r.
[40] Teatr Nowości – teatr w Warszawie, zbudowany w 1901 przy ul. Hipotecznej dla zespołu operetki i farsy Warszawskich Teatrów Rządowych.
[41] A. Bądkowski – antykwariusz (?)
[42] Wojciech Romuald Bogusławski herbu Świnka (ur. 9 IV 1757 r. w Glinnie, zm. 23 VII 1829 r. w Warszawie) – aktor, śpiewak operowy, reżyser, pisarz, dramatopisarz, tłumacz; propagator ideologii oświecenia, wolnomularz; dyrektor Teatru Narodowego w Warszawie i założyciel teatru w Kaliszu; teoretyk i historyk teatru. Żonaty ze śpiewaczką Konstancją Dmuszewska z d. Pięknowską (ur. 19 II 1784 r. w Warszawie, zm. 20 IX 1854 r. w Warszawie). Ojciec Stanisława – komediopisarza, dziennikarza i aktora ( (ur. 28 XII 1804 r. w Warszawie, zm. 10 VI 1870 r. tamże) i dziadek Władysława (ur. 9 II 1839 r. w Warszawie, zm. 18 II 1909 r. tamże) – reżysera, krytyka literackiego, muzycznego i teatralnego, nowelisty i tłumacza.
[43] Część pamiątek z wystawy w 1902 r. oraz z Wystawy Teatralnej z 1929 r. zostało przekazanych do Muzeum Narodowego w Warszawie jako dar Eugeniusza Dąbrowy – prawnuka Bogusławskiego. Część z nich przetrwała wojny, ale wiele pamiątek przepadło. Szerzej na ten temat wzmiankuje Zbigniew Raczewski w monografii Matczyna scheda Bogusławskiego [1972 323-324, 332].
[44] Wanda Felicja Katarzyna Siemaszko z d. Sierpińska (ur. 30 XII 1867 r. w Lipowej, zm. 6 VII 1947 r. w Żarnowcu) – aktorka teatralna, reżyserka, pedagog, dyrektorka: Teatru Miejskiego w Bydgoszczy (1920–1922), Teatru Popularnego im. Bogusławskiego w Poznaniu (1930–1931), Teatru Ziemi Rzeszowskiej (1945–1947).
[45] Roman Czesław Żelazowski (ur. 28 IX 1854 r. w Lichwinie, zm. 8 III 1930 r. we Lwowie) – artysta dramatyczny, aktor i reżyser teatrów w Krakowie, Warszawie, Lwowie i Łodzi.
[46] Józef Nowicki, właśc. J. Poliszczuk (ur. 23 V 1867 r., zm. w 1916 r. w Krakowie), aktor, śpiewak.
[47] Teodor Aleksander Roland, pierwotnie Konopka (ur. 7 VII 1862 r. w Siedlcach, zm. 10 X 1928 r. w Warszawie) – aktor. W 1893 r. zaangażowany do zespołu Warszawskich Teatrów Rządowych; od 1918 r. występował w Teatrze Rozmaitości, od 1924 w Teatrze Narodowym.
[48] Michał Szobert (ur. 22 VIII 1859 r. we Lwowie, zm. ur. 6 XI 1919 r. tamże), aktor. Debiutował w teatrze ruskim we Lwowie. Na scenie polskiej po raz pierwszy w roku 1880 we Lwowie, gdzie grał do 1893 r. Kolejne dwa sezony spędził w Krakowie, następnie w Łodzi. W 1899 r. zaangażowany został do Warszawskich Teatrów Rządowych, skąd w roku 1906 r. powrócił na sześć sezonów, do rodzinnego Lwowa. W 1913 r. wstąpił do Teatru Polskiego Arnolda Szyfmana. W 1917 r. osiadł we Lwowie, gdzie pozostał już do końca życia.
[49] Michał Wojdałowicz (ur. 3 IX 1863 r. w Bninach k. Poznania, zm. 22 I 1922 r. w Poznaniu), aktor. W latach 1893-1896 (do X 1896) był aktorem teatru poznańskiego. W 1897-1899 należał do zespołu E. Majdrowicza i występował m.in. w Łowiczu, Kaliszu, Radomiu, Kielcach, Ostrowcu, Zawierciu, Częstochowie. Potem opuścił scenę; pracował w Poznaniu jako urzędnik bankowy.
[50] Juliusz Fortunat Kossak herbu Kos (ur. 29 X 1824 r. w Nowym Wiśniczu, zm. 3 II 1899 r. w Krakowie) – malarz, rysownik i ilustrator. Specjalizował się w malarstwie historycznym i batalistycznym. Był jednym z inicjatorów utworzenia w Krakowie Muzeum Narodowego. Ojciec Wojciecha Kossaka.
[51] Aleksander Roman Turczynowicz (ur. 24 I 1813 r. w Radomiu, zm. 21 V 1882 w Warszawie) był czołową postacią polskiego baletu romantycznego, tancerzem i pedagogiem szkoły baletowej, baletmistrzem, choreografem i dyrektorem baletu Warszawskich Teatrów Rządowych.
[52] Mieczysław Frenkiel (ur. 15 VII 1858 r. w Byszowie, zm. 19 IV 1935 r. w Warszawie) – aktor. W 1890 r. zaangażowany w warszawskim Teatrze Rozmaitości, gdzie pracował do śmierci, wyjeżdżając tylko na gościnne występy m.in. do Lublina, Lwowa, Wilna, Poznania, Łodzi, Bydgoszczy.
[53] Alojzy Gonzaga Fortunat Żółkowski lub Ziółkowski (ojciec) (ur. 2 XII 1777 r., zm.
11 IX 1822 r. w Warszawie) – aktor, dramatopisarz, tłumacz, poeta i publicysta. Alojzy Gonzaga Jazon Żółkowski (syn) (ur. 4 XII 1814 r. w Warszawie, zm. 25 XI 1889 r. tamże) – aktor, śpiewak. Lucjan Żółkowski (ur. 1817, zm. 26 IV 1837 r. w Suwałkach), aktor, syn Fortunata Alojzego i Marii Ludwiki z Eblów, brat Alojzego Gonzagi Jazona Ż. i bratem przyrodnim Nepomuceny Kosteckiej również aktorki; w 1836 r. występował z zespołem wędrownym w Nowym Dworze (27 X miał tam benefis), potem w Siedlcach [Katalog…]
[54] Michał Andrzej Chomiński (ur. 1 VII 1821 r. w Zamościu, zm.24 X 1886 r. w Warszawie), aktor.
[55] Piotr Wiśnicki (ur. ok. 1843 r. w Częstochowie, zm. 28 I 1914 r. w Warszawie), aktor, śpiewak. Był synem muzyka Konstantego Wiśnickiego. Od 6 XII 1865 r. został zaangażowany do WTR jako sufler Teatru Rozmaitości. Na stanowisku tym pracował bez przerwy do 1903 r.
[56] Aniela Aszpergerowa, z d. Kamińska (ur. 29 XI 1816 r. w Warszawie, zm. 27 I 1902 r. we Lwowie) – aktorka, działaczka patriotyczna. Debiutowała na deskach Warszawskich Teatrów Rządowych wiosną 1835 r. do roku 1841. Grała na deskach teatrów Mińska Litewskiego (1837-1839) i Wilna (1836-1840), w Teatrze Skarbkowskiego we Lwowie (1842-1896).
[57] Helena Modrzejewska, także Helena Modjeska, właśc. Jadwiga Helena Chłapowska z d. Misel (ur. 12 X 1840 r. w Krakowie, zm. 8 IV 1909 r. w Newport Beach) – aktorka specjalizująca się w rolach szekspirowskich i tragicznych.
[58] Jan Walery Królikowski (ur. 4 IV 1820 r. w Warszawie, zm. 11 XI 1886 tamże) – aktor i reżyser. Debiutował jako aktor w 1836 r. w Lublinie. Występował w zespole Tomasza Andrzeja Chełchowskiego. W latach 1840–1846 występował w Krakowie, a od 1846 r. w Warszawie. Grał w Warszawskich Teatrach Rządowych. W latach 1848–1852 r. uczył w Szkole Dramatycznej.
[59] Józef Rychter (ur. 9 września 1820 r. w Kraśniku, zm. 25 czerwca 1885 r. w Warszawie) – polski aktor, reżyser, dyrektor teatru. Debiutował 18 X 1838 r. w Lublinie w zespole T.A. Chełchowskiego. Występował w teatrach Krakowa, Kalisza, Kielc, Poznania, Lwowa, Łodzi, Tarnowa, Petersburga.
[60] Jan Mieczysław Reszke, także Jean de Reszke, brat Edwarda (ur. 14 I 1850 r. w Warszawie, zm. 3 IV 1925 r. w Nicei) – śpiewak operowy, baryton, potem także tenor dramatyczny. Jeden z najbardziej znanych wykonawców męskich partii wokalnych opery końca XIX wieku. Edward Reszke lub Edouard de Reszke, brat Jana (ur. 22 XII 1853 r. w Warszawie, zm. 25 V 1917 r. we wsi Garnek) – śpiewak operowy (bas). 22 kwietnia 1876 zadebiutował rolą Faraona w Aidzie pod batutą Verdiego. Józefina Reszke-Kronenberg (ur. 4 VI 1855 r. w Warszawie, zm. 22 II 1891 r. tamże) – śpiewaczka operowa, sopranistka. Uczyła się śpiewu u Henriette Nissen w konserwatorium w Petersburgu. Zadebiutowała w 1871 r. w Poznaniu, jej debiut zagraniczny miał miejsce w Wenecji w 1874 r. Śpiewała na scenach operowych w Paryżu, Madrycie, Lizbonie i Londynie.
[61] Warszawskie Towarzystwo Muzyczne im. Stanisława Moniuszki (WTM) założone w 1871 r. z inicjatywy Władysława Wiślickiego, przy współudziale m.in. Stanisława Moniuszki, Józefa Sikorskiego, Ignacego Krzyżanowskiego, Adama Münchheimera, Wilhelma Troschela, Józefa Wieniawskiego i Jana Kleczyńskiego. Początkowo siedziba Towarzystwa mieściła się w gmachu Teatru Wielkiego (1871–1909), a do wybuchu II wojny światowej w Filharmonii Warszawskiej. W okresie powojennym kilkukrotnie zmieniała lokale, aż w 1966 przeniosła się na stałe do Pałacu Szustra.
[62] Karol Kazimierz Kurpiński (ur. 6 III 1785 r. we Włoszakowicach, zm. 18 IX 1857 r. w Warszawie) – kompozytor, przedstawiciel późnego klasycyzmu, dyrygent i pedagog, członek przybrany Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie w 1829 r. Autor melodii Warszawianki.
[63] Stanisław Moniuszko herbu Krzywda (ur. 5 V 1819 r. w Ubielu, zm. 4 VI 1872 w Warszawie) – kompozytor, dyrygent, pedagog, organista; autor ponad 260 pieśni, wielu oper (Halka, Straszny dwór i Paria), operetek, baletów i muzyki kościelnej.
[64] Władysław Zahorowski (ur. ok. 1832 r. w Warszawie, zm. 12 V 1916 r. w Warszawie) – śpiewak, znawca muzyki i organizator pierwszych zespołów amatorskich wykonania oper i operetek, prezes Towarzystwa Muzycznego, długoletni prezes sekcji im. Moniuszki. Pisał sprawozdania z wydarzeń muzycznych i teatralnych na łamach “Kurjera Codziennego, Gazety Polskiej, Gazety Warszawskiej, Gazety Teatralnej, do Echa muzycznego… [Ś.P. Władysław Zahorowski, “Tygodnik Illustrowany” 1916 (20 V)].
[65] Jan Konstanty Chęciński (ur. 22 XII 1826 r. w Warszawie, zm. 30 XII 1874 tamże) – pisarz, aktor i reżyser teatrów warszawskich, profesor warszawskiej Szkoły Dramatycznej. Był autorem wielu librett do utworów Stanisława Moniuszki.
[66] Eugeniusz de Phull (w katalogu zapisany jak Phul, de Phüll/von Phüll) (ur. 1 I 1859 w Rochale pod Błoniem, zm. 5 XI 1930 r. w Warszawie) – ziemianin, handlowiec, kolekcjoner polskich pamiątek narodowych, z zamiłowania przyrodnikiem, ogrodnikiem. Zgromadził wielkie zbiory biblioteczne oraz zbiór rycin o tematyce wojskowej, orderów, odznak i medali, biżuterii patriotycznej, portrety zasłużonych Polaków [Łoza 1932]. Część jego kolekcji znajduje się w zbiorach Muzeum Miasta Warszawy [zob. Warszawa… 1960].
[67] Tadeusz Ajdukiewicz (ur. w 1852 r., zm. 9 I 1916 r. w Krakowie) – malarz; autor portretów, scen batalistycznych i rodzajowych.
[68] Antonina Hoffmann (ur. 16 VI 1842 r. w Trzebini, zm. 16 VI 1897 r. w Krakowie) – aktorka teatralna. Debiutowała w Warszawie w 1859 r., w Teatrze Rozmaitości. W 1860 r. przeniosła się do Krakowa. Gościnnie występowała we Lwowie, Poznaniu, Pradze i Warszawie. Portret z 1883 r. znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie (podarowany w 1897 r. przez rodzinę artystki), jest eksponowany w Galerii Sztuki Polskiej w Sukiennicach, zob. iMNK.
[69] Józef Simmler (ur. 14 III 1823 r. w Warszawie, zm. 1 III 1868 tamże) – malarz, portrecista, przedstawiciel realizmu. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, uczestniczył w Wystawie Publicznej Szkoły Sztuk Pięknych.
[70] Józef Walenty Komorowski (ur. 15 II 1818 r. w Warszawie, zm. 22 II 1858 r. tamże) – aktor scen warszawskich.
[71] Wilhelm Troschel lub Troszel (ur. 26 VIII 1823 r. w Warszawie, zm. 2 III 1887 r. tamże) – śpiewak, bas sceny warszawskiej, artysta operowy, nauczyciel śpiewu i kompozytor niemieckiego pochodzenia.
[72] Jan Styka (ur. 8 IV 1858 r. we Lwowie, zm. 28 IV 1925 r. w Rzymie) – malarz, ilustrator książkowy. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, później w Rzymie, Paryżu, Krakowie (pod kierunkiem Jana Matejki).
[73] Honorata Leszczyńska z d. Rapacka (ur. 16 V 1864 r. w Czerniowcach, zm. 18 I 1937 r. w Warszawie) – aktorka teatralna, występowała na deskach warszawskich teatrów.
[74] Ludwik Solski, właśc. Ludwik Napoleon Sosnowski (ur. 20 I 1855 r. w Gdowie, zm. 19 XII 1954 r. w Krakowie) – aktor, reżyser. Debiutował w Krakowie w 1876 r., następne lata spędził w teatrzykach wędrownych. Do Krakowa powrócił w 1883 r. i pozostał do 1900 r. Występował w Teatrze Wielkim we Lwowie, a w latach 1905–1913 był dyrektorem Teatru Miejskiego w Krakowie (który od 1909 r. nosi imię Juliusza Słowackiego).
[75] Dzieło utracone – zob. Katalog strat wojennych Wydziału Restytucji Dóbr Kultury. Zob. Thullie Maria, 2014.
[76] Leon Jan Wyczółkowski herbu Ślepowron (ur. 24 IV 1852 r. w Hucie Miastkowskiej, zm. 27 XII 1936 r. w Warszawie) – malarz, grafik i rysownik, jeden z czołowych przedstawicieli Młodej Polski w nurcie malarstwa realistycznego. W latach 1869–1871 uczył się w warszawskiej Klasie Rysunkowej u Antoniego Kamieńskiego i Rafała Hadziewicza, a w latach 1872–1873 u Wojciecha Gersona. Do roku 1877 studiował w pracowni węgierskiego malarza Aleksandra Wagnera na Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, a w latach 1877–1879 w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem Jana Matejki.
[77] Leon Wyczółkowski malował Natalię Siennicką kilkukrotnie – w roku 1879 [il. 9] (w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie) i w roku 1903 r. (studium) [zob. Eterart].
[78] Natalia Siennicka (ur. 1866 r. w Kielcach lub w Radomiu, zm. 5 X 1926 r. w Warszawie), aktorka teatralna. Związana z teatrem kieleckim, potem z WTR. Od września 1985 r. aktorka krakowskiego Teatru Miejskiego, występowała także gościnnie na scenach we Lwowie, w Poznaniu. W 1911 r. kierowała własnym zespołem; latem występowała z nim w Warszawie w Dolinie Szwajcarskiej, od października w większych miastach Królestwa, m.in. w Radomiu, Tomaszowie, Kielcach, Częstochowie, Piotrkowie, Włocławku, Zawierciu, Dąbrowie Górniczej, Kutnie i Łowiczu.
[79] Helena Sulima, właśc. Helena Stanisława Gottowt (ur. 1879 lub 6 XI 1882 r. w Warszawie, zm. 25 IX 1944 r. w Warszawie) – aktorka. Debiutowała we wrześniu w 1896r. w teatrze lwowskim. W latach 1898-1899 występowała w teatrze poznańskim, gdzie przyjęła pseudonim Sulima, następnie do 1910 r. w Teatrze Miejskim w Krakowie. 28 VII 1901 r. po raz pierwszy pojawiła się na deskach Warszawskich Teatrów Rządowych. Występowała w teatrze w Filharmonii Warszawskiej, była też Teatru Małego w Warszawie, grała w Teatrze Polskim, w Teatrze Narodowym i Teatrze Nowym w Warszawie.
[80] Portret Sulimy, pastel na tekturze, ok. 1901 r., w zbiorach Galeria Rogalińska Edwarda Aleksandra Raczyńskiego w Rogalinie, zob. zbiory Muzeum Pałacu w Rogalinie.
[81] Franciszek Żmurko (ur. 18 VII 1859 r. we Lwowie, zm. 9 X 1910 r. w Warszawie) – malarz portretów, kompozycji antycznych, scen egzotycznych, historycznych, religijnych i symbolicznych. Kształcił się w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Jana Matejki, następnie wyjechał do Wiednia, gdzie początkowo studiował w Akademii, a później samodzielnie. W październiku 1876 r. wyjechał do Monachium, gdzie przez pół roku 1877 r. uczęszczał do pracowni Sándora Wagnera na Akademii Sztuk Pięknych.
[82] Helena Herman (ur. ok. 1860 r. w Warszawie, zm. 4 VII 1916 r. w Paryżu), tancerka i śpiewaczka. Jako śpiewaczka debiutowała w Warszawie 14 IV 1879 r. w partii Rozyny (Cyrulik sewilski). Na początku 1880 r. zaangażowana na stałe do zespołu opery WTR.
[83] Antoni Olesiński (ur. 1855, zm. 8 IV 1904 r.) – warszawski rzeźbiarz, specjalizujący się w rzeźbie nagrobnej. Był uczniem Bolesława Syrewicza (1835–1899).
[84] Ludwik Grossman, też Grossmann, Grosman, ps. W. Horejszo (ur. 6 III 1835 r. w Turku k. Kalisza, zm. 15 VII 1915 r. w Wiesbaden) – kompozytor, organizator życia muzycznego, dyrygent, pianista i organista. Uczył się gry na fortepianie u Józefa Drobniewskiego i na skrzypcach u W. Kopińskiego. Naukę muzyki kontynuował w Warszawie u Karola Augusta Freyera, a od 1854 r., przebywał przez 3 lata w Berlinie, gdzie studiował kompozycję pod kierunkiem Carla Friedricha Rungenhagena i uczęszczał na uniwersytet. Po powrocie do Warszawy występował jako pianista, organista i dyrygent chóralny, uczył też muzyki w Instytucie Szlacheckim oraz prywatnie.
[85] Cyprian Godebski (ur. 30 października 1835 w Méry-sur-Cher we Francji, zm. 25 listopada 1909 w Paryżu) – polski rzeźbiarz. Uczył się w Szkole Polskiej Narodowej w Batignolles, później rzeźby w pracowni François Jouffroy. W 1858 r. przeniósł się do Lwowa, następnie – od 1861r. zamieszkał w Wiedniu i od 1863 r. w Paryżu. W 1870 został mianowany profesorem Akademii w Petersburgu.
[86] Właśc. Rudolf Modrzejewski lub Ralph Modjeski (ur. 27 I 1861 r. w Bochni, zm. 26 VI 1940 r. w Los Angeles) – polski i amerykański inżynier, budowniczy linii kolejowych i mostów, pionier w budownictwie mostów wiszących. Syn polskiej pary aktorskiej Heleny Modrzejewskiej i Gustawa Zimajera (właśc. Sinnmayer, pseud. Modrzejewski, Adolph von Modrzejewski, ur. w 1826 r. w Gródku w Galicji, zm. 3 V 1901 r. w Warszawie).
