Letnia rezydencja Lubomirskich w Puławach została wzniesiona w latach 1676–1679. Zniszczona w czasie „drugiego potopu szwedzkiego” w 1731 roku przeszła na własność rodziny Czartoryskich. Od lat osiemdziesiątych rezydencja stała się siedzibą Adam i Izabela Czartoryskich, zyskując miano „Polskich Aten” – centrum życia kulturalnego i politycznego. Po raz kolejny rezydencja zniszczona w 1794 roku, w odwecie za wsparcie udzielone Powstaniu Kościuszkowskiemu. W 1796 roku Izabela Czartoryska postanowiła odbudować rezydencję w Puławach w nowej szacie architektonicznej autorstwa Piotra Aignera, zaprojektowano wówczas także założenia parkowe.
Jak pisała Czartoryska „…Kiedy Polska istnieć przestała, przyszła mi pierwszy raz ta myśl, żeby zbierać pamiątki polskie, które potomności powierzam […] te szczątki […], które nam jeszcze zostają”. W 1801 roku otwarto “Panteonu sławy Polaków” Świątyni Sybilli, a 10 lat późnej Dom Gotycki. Kolekcja Czartoryskiej uzupełniana dzięki darom licznych ofiarodawców, w tym m.in. Tadeusza Czackiego, miała wymiar historyczny i patriotyczny. Znalazły się w niej m.in. dwa miecze krzyżackie z bitwy pod Grunwaldem, szczątki sławnych Polaków, „trzewiczki królowej Jadwigi”, trofea spod Wiednia, a także obiekty ze skarbca Sieniawskich i Wawelu. Najważniejszym obiektem w Świątyni Sybilli była Szkatuła Królewska, w której księżna przechowywała najcenniejsze okazy.
O ile Świątynia Sybilli miała wymiar patriotyczny, o tyle Dom Gotycki z lapidarium wpisywał się w uniwersalny dyskurs historii. W jego wnętrzu eksponowane były m.in. krzesło Szekspira, pamiątki po J. J. Rousseau, Wolterze, Newtonie, po władcach, podróżnikach, politykach, także liczne portrety znanych postaci. Część z pamiątek z Francji, Wiednia, Włoch pochodziła z zagranicznych wojaży księżnej, część została jej przekazana przez pośredników. Był to rodzaj tzw. Wunderkamery, w której obok przedmiotów wątpliwej wartości eksponowano obiekty cenne. Należały do nich m.in. Dama z gronostajem Leonarda da Vinci, Ucieczka do Egiptu L. Giordana, Krajobraz z miłosiernym samarytaninem Rembrandta i Portret młodzieńca Rafaela.
W 1831 roku, po upadku powstania listopadowego Czartoryscy opuścili Puławy, zabezpieczając zgromadzone zbiory przed zniszczeniem i kradzieżą – niektóre obiekty zakopano, część przewieziono do sąsiednich miejscowości i ukryto. Najcenniejsze okazy przewiezione zostały do Sieniawy i Krasiczyna. Kolekcja ta od lat czterdziestych XIX w. przewożona była do Paryża, do rezydencji Adama Jerzego Czartoryskiego w Hôtel Lambert, a następnie do Krakowa, gdzie stały się częścią Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, które zostało otwarte dla zwiedzających w 1876 roku.
Wybrana bibliografia:
- W. Jankowski, Puławy, Lwów 1909
- J. Powidzki, Zbiory Domu Gotyckiego w Puławach, “Muzealnictwo” 1956, nr 5, s. 5-12.
- Muzeum Czartoryskich. Historia i zbiory, Kraków 1998, cz. I Puławy – Zdzisław Żygulski jun.
- Z. Żygulski jun., Dzieje zbiorów puławskich (Świątynia Sybilli i Dom Gotycki), “Rozprawy i Sprawozdania Muzeum narodowego w Krakowie”, t. VII, Kraków 1962, s. 5-265.
- Z. Żygulski, Zarys historii Zbiorów Czartoryskich, Muzeum Narodowe w Krakowie, Zbiory Czartoryskich, pod red. M. Rostworowskiego, Warszawa 1979.
- A.Aleksandrowicz, Izabela Czartoryska, Polskość i europejskość, Lublin 1998.
- Z. Gołębiowska, Mecenat kulturalny Izabeli i Adama Kazimierza Czartoryskich (sztuki plastyczne, teatr, muzyka, literatura), [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie. Materiały II sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, 22-24 maja 2002, oprac. R. Maliszewska, Kozłówka 2003, s. 31-70.
- H. Jurkowska, Oto, co czyni pismo. Księgi Świątyni Pamięci w Puławach i ich sprawcza moc, Teksty Drugie 2015, 4, s. 70-94, Centrum Humanistyki Cyfrowej, pdf.
[mw]
