Kraków, Muzeum Fizjograficzne Towarzystwa Naukowego Krakowskiego i Akademii Umiejętności w Krakowie

Towarzystwo Naukowe Krakowskie zostało założone w 1815 roku, w 1852 roku zawieszone, ponownie reaktywowane jako Cesarsko-Królewskie Towarzystwo Naukowe Krakowskie w 1857 roku. Za datę powstania zbiorów przyjąć można rok 1858, gdy na wniosek Stefana Kuczyńskiego, profesora UJ, Towarzystwo związane z tą uczelnią, zaczęło gromadzić obiekty przyrodnicze. Wymieniano wówczas m. in. kości zwierząt kopalnych i zbiór owadów polskiego zoologa, biologa, ornitologa, badacza fauny Karpat Stanisława Pietruskiego. Już w 1859 roku na jednym z posiedzeń Towarzystwa dyskutowano na temat założenia muzeum przyrodniczego.

W 1865 roku polski przyrodnik, ornitolog, członek korespondent Towarzystwa, Kazimierz Wodzicki podarował zgromadzony zbiór ptaków polskich. W tym samym roku TNK powstała Komisja Fizjograficzna, której celem miało być opracowanie opisu wszystkich ziem polskich w dziedzinie zoologii, zamierzano objąć wszystkie grupy zwierząt. W rezultacie, z powodów finansowych, badania objęły tereny „Królestwa Galicji i Lodomerii oraz w. Księstwa Krakowskiego”. W Komisji działali głównie pracownicy wyższych uczelni i nauczyciele gimnazjów, byli też duchowni, lekarze, urzędnicy, właściciele ziemscy, zamieszkujący zwłaszcza Galicję. Z inicjatywy Maksymiliana Siły-Nowickiego, jednego z prekursorów ruchu ochrony przyrody (w tym ochrony takich zwierząt, jak świstak czy kozica) utworzona została Sekcja Zoologiczna.

Aktywna działalność naukowa i badawcza powodowała wzrost napływu darów przyrodniczych, w związku z czym 7 grudnia 1865 roku podjęto decyzję o konieczności stworzenia Muzeum Fizjograficznego. Zbiory Komisji początkowo gromadzono w Gabinecie Zoologicznym UJ przy ulicy św. Anny w Krakowie. Kolekcja muzealna objęła okazy zoologiczne i botaniczne, do których dołączono z czasem zbiór minerałów.

W 1870 r. Muzeum otrzymało pierwszy lokal, który mieścił się na poddaszu budynku Towarzystwa przy ul. Sławkowskiej 17. Zakupiono szafę entomologiczną, niezbędny sprzęt i kilkaset słojów szklanych rożnej wielkości do przechowywania zbiorów „mokrych”, a zwłaszcza ryb, płazów, gadów i pająków.

W 1872 TNK zostało przekształcone w Akademię Umiejętności. Dwa lata później w celu „…skatalogowania przedmiotów i utrzymania ich w dobrym stanie a także ułatwienia przynajmniej w pewnych godzinach [dostępu] do zbiorów”, postanowiono ustanowić funkcję kustosza. Pierwszym opiekunem zbiorów muzeum był geolog i entomolog Stanisław Zaręczny, od którego Komisja oczekiwała, że „ …w ciągu roku 1874 zbiory te tak uporządkuje, że będą one mogły służyć do użytku członków Akademii i uczonej publiczności”. Rok później do prac pomocniczych, przy porządkowaniu zbiorów faunistycznych, zatrudniono 16-letniego gimnazjalistę Władysława Kulczyńskiego.

W 1880 etatowym kustoszem Muzeum został, polski zoolog, podróżnik i badacz Ameryki Południowej, Konstanty Jelski. Muzeum stało się nową, samodzielną jednostką Komisji, funkcjonującą na prawach sekcji. Porządkowaniem zbiorów wraz z kustoszem zajmowali się wolontariusze oraz dwaj stypendyści, delegowani do tego celu przez Akademię. Stypendyści otrzymywali zapomogę miesięczną i pracowali 10 godzin w tygodniu.

Muzeum stało się ostatecznie ważnym ośrodkiem badawczym i dokumentacyjnym w zakresie przyrody ojczystego kraju i zgrupowało cenne kolekcje zoologiczne, botaniczne i geologiczne, m.in.: zielniki, zbiór ptaków krajowych hrabiego Wodzickiego, bogate zbiory geologiczne i paleontologiczne wraz z materiałami do Atlasu Geologicznego Galicji, zbiór minerałów chilijskich z dwoma wielkimi meteorytami z pustyni Atakama, rudy miedzi oraz rodzimki złota, srebra i bizmutu (pierwiastek chemiczny, kruchy metal o srebrnym połysku z różowymi refleksami), podarowane przez Ignacego Domejkę, pozyskano również zbiór motyli Stanisława Klemensiewicza, a także zielniki oraz kolekcję entomologiczną i malakologiczną (dział zoologii zajmujący się badaniem mięczaków), jako dar Bolesława Kotuli. Zakupiono kolekcje zoologiczne i cenną bibliotekę przyrodniczą Antoniego Wagi i przejęto – w ramach wymiany – zbiory błonkówek razem z biblioteką po generale Oktawiuszu Radoszkowskim z Muzeum Przyrodniczego w Poznaniu.

Muzeum udostępniono zwiedzającym w 1888 roku, a dwa lata później opublikowany został pierwszy przewodnik muzealny. W 1894 roku osiągnięcia AU były prezentowane na Wystawie Krajowej we Lwowie. Po śmierci K. Jelskiego (1896) kierownikiem Muzeum został Kulczyński, dr honoris causa UJ, światowego formatu arachnolog,  autorytet w  zakresie  taksonomii  i  systematyki  pająków, ponadto wykładowca  zoologii UJ i przez kilkadziesiąt lat redaktor wydawnictw KF AU.

Od roku 1897 na posiedzeniach Komisji poruszany był często temat utworzenia w Krakowie krajowego muzeum przyrodniczego. Gorącym jego zwolennikiem był entomolog Stefan Stobiecki, wg jego projektu muzeum miało być wzorowane na istniejących w Wiedniu, Pradze, Budapeszcie.

W latach 1910 – 1914 nastąpiła rozbudowa gmachu AU z nowymi pomieszczeniami Muzeum Fizjograficznego na najwyższej kondygnacji, a w 1922 roku, w nowych przestrzeniach, została ponownie otwarta wystawa przyrodnicza.

Po śmierci W. Kulczyńskiego (1919), w wyniku konkursu rozpisanego przez PAU (powstałą z przekształcenia AU), dyrektorem Muzeum Fiozjograficznego zostaje Jan Stach – entomolog i paleoteriolog. W 1929 roku zbiory Muzeum wzbogaciły się o unikalny, liczący ok.30 tys. lat okaz nosorożca włochatego ze Staruni. W 1945 roku placówka przyjmuje nazwę Muzeum Przyrodnicze PAU i kierowane jest nadal przez J. Stacha. W latach 1952 – 1953 po utworzeniu Polskiej Akademii Nauk (i zawieszeniu działalności PAU) część zoologiczna Muzeum zostaje włączona do Instytutu Zoologicznego PAN w Warszawie jako jego oddział krakowski. Dwa pozostałe działy Muzeum zostały włączone do innych jednostek PAN. W 1960 r. kierownikiem oddziału krakowskiego zostaje Kazimierz Kowalski, który doprowadza do wyłączenia oddziału krakowskiego z IZ w Warszawie, jako samodzielnej placówki pod nazwą Zakład Zoologii Systematycznej PAN.

W 1989 roku podniesiono rangę placówki nadając jej obecną nazwę Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt, który w 1992 zakupił i adaptował budynek dawnej „Łaźni Rzymskiej” przy ul. św. Sebastiana 9, z przeznaczeniem na ekspozycję, magazyny i pracownie obecnego Muzeum Przyrodniczego ISiEZ.

Źródła:

• S. Stobiecki, W sprawie krajowego Muzeum przyrodniczego, Kraków 1910, s. 24-25
• Z. Jabłoński, Działalność biblioteczna, archiwalna i muzealna Polskiej Akademii Umiejętności, [w:] Polska Akademia Umiejętności 1872-1952, Nauki humanistyczne i społeczne, materiały sesji jubileuszowej, Kraków, 3-4 V 1973, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974.
• K. Kowalski, Działalność Akademii Umiejętności w Krakowie w zakresie faunistyki i muzealnictwa zoologicznego,
• Polska Akademia Umiejętności 1872-1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o ziemi, Materiały Sesji Jubileuszowej, Kraków, 14. XII. 1972, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974.
• J. Pawłowski, Działania sekcji Zoologicznej w pierwszych dekadach istnienia Komisji Fizjograficznej, [w:] 140 rocznica utworzenia Komisji Fizjograficznej Towarzystwa  Naukowego Krakowskiego oraz Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności, referaty wygł. w czasie sesji naukowej w Krakowie w dn. 18 listopada 2005, pod red. J. Pawłowskiego, Studia i materiały do dziejów Polskiej Akademii Umiejętności, T. V, Kraków 2008, ss. 187-214.
• J. Pawłowski, Szkic rozwoju zoologii na ziemiach polskich, „Kosmos” 2006 (1), T. 55, s. 5-44.
• J. Czechowska, „Widziana oczyma ówczesnych…” Komisja Fizjograficzna TNK i AU w świetle materiałów z zasobu Archiwum Nauki PAN i PAU, ss.15-36
• Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt, PAN

[mw]