Po reformie wojskowej Piotra I i utworzeniu stałej armii w koszarach wojskowych zaczęto tworzyć muzea i izby pamięci, w których gromadzono nagrody, trofea, dokumenty i inne materiały związane z dziejami pułków i związanych z nimi osobistościami carskiej rodziny. Muzeum 65 Moskiewskiego Jego Wysokości [ces. Mikołaja II] pułku piechoty (Музей 65-го пехотнoго Mocкoвскoго Eго Beличecтвa полкa) w Chełmie Lubelskim było jednym z najstarszych (najstarszym) tego typu instytucji. Zostało ono założone w 1886 roku i działało do czasu wycofania się wojsk rosyjskich (1915).
Formalnie przestało istnieć w 1918 roku. Siedzibą kolekcji muzealnej było kasyno oficerskie znajdujące się w zespole budowlanym koszar 65 Moskiewskiego Jego Wysokości [ces. Mikołaja II] pułku piechoty (obecnie ul. Lubelska 57). Część obiektów muzealnych przechowywano w koszarowej cerkwi. Muzeum miało na celu upamiętnienie faktu, iż podczas manewrów odbywających się w Szestakowie (gub. grodzieńska) 2 IX 1886 roku w szeregach jednostki stał następca tronu, Mikołaj Aleksandrowicz. Założył on wówczas na siebie oficerski tornister, należący do porucznika Kurnosowa. Przedmiot ten stał się pierwszym obiektem eksponowanym w muzealnej witrynie.
Z opisu muzeum z 1912 roku wiadomo, że posiadało ono inwentarz oraz ok. 600 okazów muzealnych, pogrupowanych w 5 oddziałów:
- Ikony i przedmioty kultu, przechowywane w pułkowej cerkwi;
- Dary ces. Mikołaja II, będącego szefem pułku oraz przedmioty związane z jego pobytem w jednostce;
- A) Sztandary, medale, krzyże, żetony i in.; B). broń i wyposażenie;
- Portrety, kartki, grupy i inne fotografie
- Księgi rękopiśmienne i drukowane oraz wyroby artystyczne.
Według wszelkiego prawdopodobieństwa w trakcie I wojny światowej placówka została ewakuowana do Rosji, być może najcenniejsze obiekty muzealne trafiły do depozytu w Artyleryjskim Historycznym Muzeum w Petersburgu lub do innej instytucji.
Więcej na temat muzeum zob.
- Обозрение предметов военной старины, Отдел І: Музеи войсковых частей, Выпуск І. Издание Московского отдела Императорского Русского военно-исторического общества, под редакцией действительного члена общества Н. А. Маркса, Москва 1912, s. 1–5
- Александр Афанасьев, Полковые музеи русской армии ?хранители воинской славы Отечества
[dd]
