29.07.2019 |
Seweryn Mielżyński tuż po swojej śmierci był stawiany na czele bene merentibus – dobrze zasłużonych, których życiorysy powinny być wzorami dla potomnych. Nad stratą obojga Mielżyńskich – Seweryna oraz jego małżonki Franciszki z d. Wilxszycka h. Nałęcz – ubolewali m.in. Józef Ignacy Kraszewski, Teodor Tomasz Jeż (Z. Miłkowski) i wielu innych. Najtrwalszym i najważniejszym z perspektywy czasu osiągnięciem Mielżyńskiego jawi się działalność na polu kolekcjonerstwa, muzealnictwa i stworzenia materialnych podstaw dla rozwoju nauki w Wielkopolsce.
Muzeum Narodowe w Poznaniu, MNP TPNr 108, depozyt Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
Seweryn Józef Stanisław hr. Mielżyński h. Nowina urodził się 11. października 1804 roku w Poznaniu jako syn hr. Józefa Mielżyńskiego (1768–1824), herbu Nowina i Franciszki z Niemojowskich. Oboje rodzice wywodzili się ze starych rodzin szlacheckich, lecz ich tytuł hrabiowski był świeżej daty (1816), a sam Seweryn nie życzył sobie, by go nim obdarzać ze względu na silnie zakorzenione demokratyczne poglądy, którym pozostał wierny przez całe życie, w odróżnieniu od brata Macieja.
Seweryn Mielżyński z domu rodzinnego wyniósł silnie zakorzenione wzorce narodowe i patriotyczne oraz zamiłowanie do literatury i sztuki francuskiej. W trakcie przymusowego pobytu na emigracji po powstaniu listopadowym oddawał się malarstwu i kolekcjonerstwu, zarówno sztuki dawnej, jak i w związku z kontaktami artystycznymi i towarzyskimi, sobie współczesnej. Wiele wskazuje, że najczęściej przebywał w Genewie, i że miało to wpływ na profil jego działalności kolekcjonerskiej.
Fotografia obrazu, Poznań 1866-1876, Zakład Fotograficzny August i Fryderyk Zueschner, Biblioteka Narodowa w Warszawie, BN F. 2818/W, ze zbiorów po J.I. Kraszewskim.
Po powrocie do Miłosławia, 31. maja 1842 roku poślubił Franciszkę z Wilkxyckich (1805–1874), jedyną córkę Jakuba Wilkxyckiego h. Nałęcz i Elżbiety z Działowskich h. Prawdzic. Małżonkowie wspólnie udzielali się w pracy społecznej, niepodległościowej oraz w dziedzinie kultury i sztuki. Z 1844 roku pochodzi pierwsza prasowa informacja o „nader bogatym zbiorze rycin, a zapewne i pięknych obrazów” w Miłosławiu. W 1848 roku, w wyniku działań wojennych prowadzonych również w pałacu, a także jego późniejszego plądrowania przez wojska pruskie, kolekcja uległa zniszczeniom i uszczupleniu. Po tych wydarzeniach pałac został odbudowany i rozbudowany na podstawie własnych planów właściciela, uwzględniających powstanie osobnej galerii malarstwa inspirowanej architekturą ówczesnych muzeów. Plan nie został zrealizowany w całości, być może ze względów finansowych.
Jak istotna była dla Mielżyńskiego gromadzona kolekcja malarstwa dowodzi wzmianka zamieszczona w liście do T. Lenartowicza z 1859 roku dokonana po zakupie cennego obrazu: „Prócz tego kilka dobrych obrazów i dziś moia kolekcya się iuż nazywa Galeryą a iak mnie nie będzie będzie się nazywała Narodową” (1859). Koncepcja stworzenia w siedzibie ziemiańskiej w Wielkopolsce publicznie dostępnej Galerii Narodowej, złożonej z dzieł malarzy europejskich dawnych i współczesnych uzupełnionych niekiedy w celach edukacyjnych kopiami, z dominantą dzieł szkoły włoskiej i niderlandzkich, jest warta uwagi większej niż dotychczas. Kolekcję po raz pierwszy opisał w prasie w 1866 roku Tytus Maleszewski, co miało być niewątpliwą zachętą do jej obejrzenia. Galeryjne obrazy w liczbie 171 płócien, dostępne krótko w wybudowanej w tym celu przypałacowej galerii doczekały się jeszcze skreślonego ręką kolekcjonera katalogu powstałego w języku polskim w roku 1870, a w 1871 w języku francuskim.
Rok 1870 przyniósł całkowitą zmianę losu kolekcji, której właściciel nadał miano miłosławskiej. Wiązała się ona z podjęciem finansowego, logistycznego oraz prawnego wyzwania, jakim był zakup spuścizny kolekcjonerskiej barona Edwarda Rastawieckiego, w celu zabezpieczenia jej bytu i trwałej dostępności dla publiczności polskiej i obcej na ziemi wielkopolskiej (choć pierwotnie brany był również pod uwagę Kraków). W skład zakupionych zbiorów E. Rastawieckiego wchodziły kolekcje: polskiego malarstwa i miniatur, rycin i rysunków wraz z mapami, numizmatów – monet i medali oraz księgozbiór; ponadto: przedmioty rzemiosła artystycznego oraz zabytki pochodzące z wykopalisk – te ostatnie podarowane za pośrednictwem Jana Łepkowskiego Gabinetowi Archeologicznemu Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zakupu dokonano 27. kwietnia 1871 roku, z przeznaczeniem dla Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, jego muzeum i biblioteki. Odtąd losy obu kolekcji – miłosławskiej Mielżyńskiego i Rastawieckiego są nierozłączne. Jednocześnie dochodzi do zasadniczej zmiany koncepcji z publicznie dostępnego muzeum sztuki w siedzibie kolekcjonera i jego rodziny, na działania zmierzające do stworzenia publicznego muzeum kultury europejskiej w Poznaniu – z obowiązkowym zachowaniem nazwy kolekcji pochodzącej od Rastawieckiego (jako “zbiory Rastawieckiego”), muzeum określanego w korespondencji prywatnej i w prasie polskiej na terenie zaboru pruskiego mianem „narodowego”.
Aby zmiana ta stała się zrozumiała należy wziąć pod uwagę różnorodne związki Mielżyńskiego i proces uposażania przez niego muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk od momentu powstania. Gdy w 1857 roku powstaje Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Mielżyński – współzałożyciel – staje się natychmiast aktywnym członkiem oraz darczyńcą. Jego spojrzenie na to, co konieczne dla rozwoju jedynej tak znaczącej placówki o charakterze naukowym i kulturalnym w Wielkopolsce ma charakter całościowy i obejmuje przekazywanie posiadanych zbiorów, zakupy zbiorów, zabezpieczanie materialne placówki, w tym budynku oraz uposażenie osób zaangażowanych w opiekę nad zgromadzonymi zbiorami.
Z kolekcji Seweryna Mielżyńskiego, dzieło zaginione
Jeszcze w tym samym roku, w którym powołano do życia (być może z udziałem Mielżyńskiego) Muzeum Starożytności Polskich i Słowiańskich w Wielkim Księstwie Poznańskim, zostaje on najhojniejszym i najwierniejszym darczyńcą. Dary mają różnoraki charakter i wartość, a dla stron równie istotna jak wartość materialna, jest i historyczna oraz symboliczna. W latach 1857-1872 przekazuje do zbiorów zabytki archeologii pradziejowej własnoręcznie wykopane na terenie majętności miłosławskiej, tamże pozyskany nowożytny skarb monetarny, dawne mapy, artefakty rzymskie i etruskie, znaleziska pojedyncze oraz gromadne monet i inne obiekty. Dostarcza środków finansowych na zakupy celowe obrazów z kolekcji po hr. Edwardzie Grabowskim oraz zabytków z wykopalisk w Pompejach i Herkulanum (które prawdopodobnie wcześniej odwiedzał, o czym świadczy własnoręczny rysunek).
Zwieńczeniem procesu donacji było przekazanie przez Mielżyńskiego dokumentem z 11. listopada 1872 roku wszystkich jego zbiorów, o czym zaświadcza układ między TNP a Józefem Mielżyńskim, wyłącznym wykonawcą ostatniej woli i sukcesorem Mielżyńskich, z 12. grudnia 1876 r. Czytamy w nim: [S. Mielżyński] „(…) przekazał (…) 1.Zbiory przez niego od Barona Edwarda Rastawieckiego nabyte, a złożone z malowideł, rycin, monet, medalów i książek, 2. Galerię własną malowideł, zbiór rycin, studiów i książek, które w swoim pałacu w Miłosławiu posiadał (…)”
oraz potwierdzenie nabycia i przekazania na własność nieruchomości przy ul. Młyńskiej 35 (obecnie S. Mielżyńskiego 27/29). Przekazał także znaczącą kwotę na budowę pierwszego powstałego w tym celu budynku biblioteczno-muzealnego, który w zamierzeniach donatora, tak jak i wcześniej – Towarzystwa – miał powstać ze składek Polaków pochodzących ze wszystkich ziem dawnej Rzeczypospolitej. Staje na czele komisji budowlanej oraz wynajduje studiującego jeszcze architekturę w Berlinie Zygmunta Gorgolewskiego, który pod kierunkiem Mielżyńskiego i korzystając z jego wiedzy, tworzy funkcjonalne plany budynku zaaprobowane jeszcze w 1872 roku przez zarząd TPN. W podzięce za ofiarność Mielżyński zostaje obwołany honorowym prezesem Towarzystwa na zebraniu ogólnym TPN 11. stycznia 1872 roku. 8. marca 1872 następuje uroczyste wręczenie dyplomu w jego siedzibie w Miłosławiu przez delegację TPN. W “Dzienniku Poznańskim” zamieszczono wzmiankę, iż wówczas„wzniesiono toast na cześć najuprzejmiejszej pani domu, która z czcigodnym małżonkiem swoim wszystkie szlachetne a dobroczynne prace podziela”, co w pewien sposób ukazuje, jak liczono się z prawami małżonki do rozporządzania majątkiem będącym przedmiotem donacji. Jednakże, aby w pełni docenić całościowe spojrzenie Mielżyńskiego (oraz jego małżonki) na potrzeby muzealne Polaków, trzeba uwzględnić dalsze rozporządzenia dotyczące zabezpieczenia bytu osób odpowiedzialnych za nadzór nad zbiorami, opiekę i ich stan oraz żądania, by statut Towarzystwa został zmieniony tak, by stało się Towarzystwem Przyjaciół Nauk i Sztuk Pięknych.
W kodycylu do testamentu wzajemnego na przeżycie z 12. lipca 1872 roku Mielżyńscy dokonali między innymi zapisu renty rocznej w wysokości 2.000 talarów na rzecz Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Renta miała zostać zabezpieczona wpisem do księgi hipotecznej dóbr miłosławskich, przez zobowiązanego do tego wykonawcę ostatniej woli – spadkobiercę, gdy tylko TPN nabędzie prawo nabywania własności lub pozyska „prawo osoby moralnej”. Testatorzy klarownie określili przeznaczenie renty: uposażenie każdorazowego prezesa Towarzystwa lub wiceprezesa, o ile prezes nie mieszka w Poznaniu – w wysokości 1.000 talarów; wypłacanie dodatku do pensji konserwatora – czyli kustosza zbiorów – w wysokości 500 talarów oraz w tej samej wysokości „dla malarza, któremu piecza nad galeryą obrazów tegoż Towarzystwa powierzoną będzie”. Warto dodać, że treść zapisów zawartych w kodycylu do testamentu w pierwszym rzędzie dotyczyła utworzenia po ich śmierci z majątku miłosławskiego Akademii Rolniczej im. Mielżyńskich „dla użytku wyłącznie ziomków naszych” (podczas gdy w muzeum miano upamiętnić imię E. Rastawieckiego), a własność nieruchomości przy ul. Młyńskiej 35 jedynie potwierdzała. Donatorzy określili w dokumencie cel przekazania własności wyżej wymienionych zakładów: „dla podniesienia moralnego i materialnego dobra ziomków naszych”. W kodycylu najpełniej wybrzmiała idea równoważnego traktowania dwóch filarów istnienia narodu – jego bytu ekonomicznego, któremu miała służyć Akademia, oraz bytu duchowego, w tym naukowego, o rozwój którego miano dbać za pośrednictwem Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Sztuk Pięknych przy użyciu jego zaplecza materialnego – biblioteki i muzeum.
Agnieszka Murawska
BIBLIOGRAFIA:
Cicha D., 1982. Seweryn Mielżyński i jego kolekcja, w: Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu, Katalog wystawy, red. M. Warkoczewska, Poznań: Muzeum Narodowe w Poznaniu.
Gieszczyńska-Nowacka K., 2018. Seweryn Mielżyński 1804-1872, Katalog wystawy, K. Gieszczyńska-Nowacka, T. I. Grabski, M. P. Michałowski, A. Murawska, E. Siejkowska-Askutja, Poznań: Muzeum Narodowe w Poznaniu.
Grot Z., 1975, Seweryn Mielżyński, Polski Słownik Biograficzny, t. 20, Kraków, s. 794.
KMP 2017/1: Kronika Miasta Poznania 2017/1: a/ T. Grabski, A. Murawska, E. Siejkowska-Askutja, Seweryn Mielżyński Prezes Honorowy Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, s.71; b/ Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich dla Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, wstęp i opracowanie A. Murawska, E. Siejkowska-Askutja.
Kłudkiewicz K., 2015. Księgozbiór kolekcjonera dzieł sztuki. Słów kilka o bibliotece Seweryna hr. Mielżyńskiego z Miłosławia, “Biblioteka”, nr 19 (28), s. 81-11.
Kłudkiewicz K., 2016. Galeria Miłosławska Seweryna hr. Mielżyńskiego – o tym, jak obrazy idealnego zbioru częściowo utraciły swoje atrybucje, w: Kolekcja fikcji: o mistyfikacji w sztuce, red. M. Wawrzak, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Maleszewski T., 1866. Galeria Miłosławska hrabiego Seweryna Mielżyńskiego, „Dziennik Poznański”, nr 181, nr 184.
Wojtkowski A., 1928. Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań.
Malinowska J., 2002. Seweryn Mielżyński i jego Galeria Miłosławska, praca magisterska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń.
Woś A., 1996. Seweryn Mielżyński – działalność społeczno-kulturalna i polityczna, praca magisterska Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Agnieszka Murawska
Historyk, muzealnik. Ukończyła studia magisterskie na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (1991). Absolwentka podyplomowych studiów z zakresu muzealnictwa na UMK w Toruniu (2005). Od 1991 roku zatrudniona w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Autorka wystaw i publikacji z dziedziny numizmatyki, medalierstwa, historii muzealnictwa i edukacji muzealnej. Uczestnik prac Międzymuzealnego Kolegium Numizmatycznego, Prezes Oddziału Wielkopolskiego Stowarzyszenia Muzealników Polskich.
