Magdalena MIELNIK, Michał F. WOŹNIAK | Muzeum Rzemiosła Artystycznego (Kunstgewerbemuseum) w Gdańsku

06.07.2019| 

Zarys dziejów, ramy organizacyjne, główne kierunki działalności

---

Początki Muzeum rzemiosła artystycznego w Gdańsku, utworzonego 28. grudnia 1881 roku i jego dalsze dzieje są ściśle związane z dwoma innymi gdańskimi muzeami – Zachodniopruskim Muzeum Prowincjonalnym (Muzeum Prowincji Zachodniopruskiej, Westpreußisches Provinzialmuseum) oraz z Muzeum Miejskim (Muzeum Miasta Gdańska, Stadtmuseum Danzig).

Formalnie rzecz ujmując, starsze jest Muzeum Miejskie, powołane 30. marca 1870 roku. Starania dotyczące jego utworzenia trwały wiele lat, prowadzone pod egidą założonego w 1835 roku Towarzystwa Przyjaciół Sztuki. Szczególne zasługi, obok Louisa Sy i Wilhelma Augusta Stryowskiego położył Rudolf Freitag. Przez ponad trzydzieści lat zabiegał o utworzenie muzeum w pofranciszkańskim budynku klasztornym. Realizacja tego zamierzenia stała się możliwa dopiero po przekazaniu gmachu przez władze wojskowe, co nastąpiło 6. sierpnia 1863 roku; drugą sprzyjającą okolicznością była fundacja kupca Carla Gotfrieda Klosego. Wkrótce rozpoczęto przebudowę zdewastowanego budynku, na cele szkolne i muzealne. Adaptację części parteru przeznaczoną na Stadtmuseum ukończono w 1872 roku, a w grudniu udostępniono pierwszą wystawę. W tym samym roku do zbiorów nowej instytucji włączono stanowiące podstawę późniejszej kolekcji zbiory Jacoba Kabruna.

Oficjalne otwarcie nastąpiło 1. marca 1873 roku. Na przewodniczącego zarządu muzeum wybrano kupca Johna Stoddarta, a na zastępcę Oskara Bischoffa. Pierwszym kustoszem został Rudolf Freitag (1872-1890), a kustoszem i konserwatorem Louis Sy (1873-1887). Nieco później funkcję kustosza i konserwatora pełnił Wilhelm August Stryowski (1880-1912).

Zachodniopruskie Muzeum Prowincjonalne utworzono oficjalnie 18. września 1880 roku, z siedzibą w Zielonej Bramie. Miało ono charakter muzeum krajowego ze zbiorami archeologicznymi, ale przede wszystkim przyrodniczymi. Było więc w pewnym sensie kontynuatorem badań prowadzonych przez istniejące od 1742 roku Towarzystwo Przyrodnicze (Naturforschende Gesellschaft) i gromadzonych przez nie zbiorów, które prezentowano publicznie już od 1845 roku.

Na stanowisko pierwszego dyrektora powołano dr Hugo Conwentza, botanika i paleobotanika, po studiach we Wrocławiu i Getyndze, prowadzącego także badania archeologiczne i geograficzne.

Muzeum posiadało następujące działy: geologiczno-paleontologiczny z dużą kolekcją bursztynu, dział botaniczny, zoologiczny i prehistoryczny.

28. grudnia 1881 roku powołano nowy dział, jako Muzeum Rzemiosł Artystycznych (początkowo jako: Zachodniopruskie Prowincjonalne Muzeum Rzemiosła, Westpreussisches Provinzial Gewerbe Museum). Związek Prowincji Zachodniopruskiej zakupił w 1881 roku za sumę 9000 marek kolekcję od kupca i kolekcjonera Edwarda Ludwika Garbego (1819-1896), na którą składały się meble, ceramika dalekowschodnia i europejska, (w tym porcelana chińska, fajanse z Delft i fajanse gdańskie) oraz wyroby ze srebra, miedzi i mosiądzu. Łącznie zbiór obejmował 433 okazy. Drugą, mniejszą grupę muzealiów stanowiły przekazy z instytucji pomorskich (zachodniopruskich).

Muzeum nie miało początkowo własnej siedziby. Zbiory eksponowano w domu przy ul. Kowalskiej 3 (Schmiedegasse)  należącym do Oskara Bischoffa jednego z członków założycieli. W kwietniu 1884 roku kolekcję przeniesiono do krużganków dawnego klasztoru franciszkańskiego. Rok później, 5. sierpnia 1885 roku, ekspozycję zlokalizowaną na parterze skrzydła północnego, otwarto dla publiczności. Zmiana lokalizacji, poza koniecznością zapewnienia kolekcji muzealnej stałego i dostępnego dla zwiedzających miejsca, wiązała się również z chęcią zapewnienia uczniom Państwowej (Królewskiej) Szkoły Rzemiosła (Königliche Provinzial-Gewerbeschule). Szkoła działała w zachodnim skrzydle budynku w latach 1865-1878. Łatwy dostęp do zabytków przeszłości stanowił doskonałą pomoc edukacyjną.  Od 1874 do 1894 roku w dawnym klasztorze funkcjonowała także półwyższa Państwowa (Królewska) Szkoła Sztuki i Rzemiosła Artystycznego (Königliche Provinzial-Kunst- und Gewerbeschule), w której nauczali kustosze konserwatorzy Muzeum Miejskiego: Louis Sy, Rudolf Freitag oraz Wilhelm August Stryowski [1].

Muzeum Rzemiosła Artystycznego zatem, będąc formalnie działem Muzeum Prowincji Zachodniopruskiej, pozostawało w topograficznej symbiozie z Muzeum Miejskim. Umożliwiło to późniejsze personalne połączenie zarządu obu instytucji, a następnie likwidację pierwszego i włączenie w strukturę Muzeum Miejskiego. 

Od czasu organizacji zbiorów i ekspozycji w gmachu pofranciszkańskim dyrektorem Muzeum Rzemiosła został Johannes Heise (1885), niezwykle zasłużony dla ochrony zabytków w Gdańsku i Prowincji Zachodniopruskiej. W 1880 roku objął stanowisko radcy budowlanego dla rejencji gdańskiej, a w 1889 roku awansował na inspektora budowlanego całej prowincji Prus Zachodnich. 27. lutego 1892 roku został mianowany na stanowisko pierwszego konserwatora zabytków tej prowincji. Po niespodziewanej śmierci 15. kwietnia 1899 roku konserwatorem zachodniopruskim został Bernhard Schmid (1902), związany z zamkiem malborskim, gdzie po Conradzie Steinbrechcie został kierownikiem Zarządu Odbudowy Zamku (do stycznia 1945) [2]. Następcą Heisego w Muzeum został jako komisaryczny kurator Oskar Bischoff. Należy podkreślić, że kolejni dyrektorzy i kustosze gdańskich muzeów czynni byli w służbie ochrony zabytków w urzędzie konserwatora prowincji zachodniopruskiej, zaś dr Hugo Conwentz przyczynił się do utworzenia fundamentów pruskiej służby ochrony przyrody.

W 1912 roku Oskar Bischoff oraz Wilhelm August Stryowski przeszli na emeryturę. Konieczne było zatrudnienie nowego kierownika, którym został Hans Friedrich Secker.  Przez kolejne dziesięć lat zarządzał Stadtmuseum Danzig i Kunstgewerbemuseum, wywierając ogromny wpływ na  instytucję jako kierownik i konserwator (od 1912 roku) oraz od 1916 roku dyrektor muzeum (do 1922 r.). On też doprowadził do połączenia obu instytucji w 1921 roku. Do Gdańska przybył na zaproszenie zarządu muzeum oraz urzędu miejskiego, którzy poszukiwali osoby profesjonalnie zajmującej się muzealnictwem, zdolnej do reorganizacji instytucji. Początkowo Secker został poproszony o ocenę kolekcji malarstwa w Muzeum Miejskim, którą złożył 1. października 1912 roku, jako Denkschrift zur Neuorganisation der Danziger Kunstsammlungen. Znalazły się tam postulaty dotyczące ekspozycji i konserwacji zbiorów wraz z uzasadnieniem, kosztorys najpilniejszych potrzeb [4], w tym także konieczność zakupu niezbędnej literatury tematu do muzealnej biblioteki, plan nowej galerii, list do restauratora Hampke ze Szlezwiku oraz lista obrazów, niekiedy opatrzonych komentarzami, jak również postulaty dotyczące zwrotu zbędnych jego zdaniem depozytów. Secker najwyżej ocenił kolekcję Jakoba Kabruna, któremu zadedykował później przewodnik po zbiorach muzealnych (1913) [3]. Głównym problemem gdańskiego muzeum, jaki spostrzegł Secker, był „system”: przypadkowość – jeśli chodzi o kształtowanie kolekcji, prowizoryczność – jeśli chodzi o jej inwentaryzację, kwestie organizacyjne placówki oraz wygląd ekspozycji. Zaproponował nowy jej układ. Największy nacisk, w jego opinii, powinien był być kładziony na eksponowanie sztuki gdańskiej – lokalnej, od dawnej do współczesnej, dlatego też poświęcił obrazom powstałym w Gdańsku aż trzy sale (od 5-7).

W pierwszej z nich miały być eksponowane widoki Gdańska i obrazy historyczne, w drugiej portrety, w trzeciej zaś sztuka XIX wieku, m.in.  dzieła Meyerheima i Stryowski’ego. Gdańska galeria znajdowała się w centrum, poprzedzona ekspozycją sztuki dawnej (od XIV do XVIII wieku).

Większość założeń postulowanych przez Seckera spełniono i zgodnie z oczekiwaniami władz miasta oraz mieszkańców, wkrótce przystąpiono do reorganizacji muzeum. Sprawą najbardziej pilną była modernizacja galerii. Secker chciał odejść od dziewiętnastowiecznego modelu eksponowania obrazów jeden nad drugim i zaprezentować zbiory w nowoczesny sposób: w odstępach, powieszone na jednej wysokości przystępnej do oglądania dla zwiedzających. Otwarcie przearanżowanej galerii odbyło się w 17. i 18. maja 1913 roku. Wkrótce też opublikowano przewodnik po galerii malarstwa [5]. Secker zdawał sobie sprawę z wagi dobrej informacji w muzeach: w postaci przewodników oraz etykiet, które wówczas zaczęły być obowiązującym standardem w europejskim muzealnictwie.

Po ukończeniu prac w galerii malarstwa przystąpiono do modernizacji sal przynależących do Kunstgewerbemuseum. W 1914 roku ukończono nową ekspozycję fajansu, przestrzeń wystawienniczą prezentującą wyposażenie kościoła, salę herbową oraz ekspozycję porcelany, kafli i pieców. Rok później, po przeniesieniu kolekcji odlewów rzeźb antycznych do wyremontowanych właśnie krużganków, uzyskano miejsce na wystawę kolekcji metali i aranżację sali barokowej. W 1916 roku otwarto kolejne ekspozycje, opóźnione jak pisał Secker z powodu wojny: rzeźby kamiennej i drewnianej, salę białą, salę czerwoną z meblami, pokój rokokowy i salę z wystawą tekstyliów. 

Przewodnik po całości zbiorów eksponowanych w gmachu poklasztornym został wydany w 1918 roku w nakładzie 616 egzemplarzy [5]. Muzeum (Kunstgewerbe i Stadtmuseum) było otwarte codziennie, z wyjątkiem świąt i dni świątecznych. Godziny otwarcia różnicowano zgodnie z podziałem na sezon letni i zimowy. Wstęp na wystawy był darmowy w każdą środę i niedzielę, w pozostałe dni kosztował 50 fenigów. Można było też za półtora marki kupić karnet na kilka wejść (4 do 6 wizyt).

Stale rozwijano kolekcję muzealną. Secker dbał, by informacje o nowych zakupach były regularnie publikowane i od 1913 roku co dwa lata ukazywały się Neuerwerbungen des Stadtmuseum Danzigs [6], od numeru z 1917 roku pojawiają się też informacje dotyczące Kunstgewerbemuseum. Jest to ważne źródło nie tylko, jeśli chodzi o historię kolekcji, ale także działalność muzeum.

W latach 1913-1914 na zakup nowych obrazów do kolekcji Stadtmuseum wydano 37.650 marek, a otrzymane dary wyceniono na 12.850 marek. Na początku I wojny światowej kwota ta zwiększyła się do 45.280 marek wydanych na zakupy w latach 1915-1916. Wtedy też wartość darowizn wyniosła 20.600 marek. Koniec wojny i klęska Rzeszy spowodowała nieznaczne zmniejszenie funduszu zakupowego (wyniósł on 39.400 marek, a wartość darowizn w tych latach 9.700 marek). Kwota wydana na powiększanie zbiorów Kunstgewerbemuseum była znacznie mniejsza, wynosząc 7.000 marek. Wartość darowizn wyniosła za to 20.366 marek, a depozytów 110.000 marek.

Liczba muzealiów wynosiła w 1916 roku 4002 pozycji; szczególnie  znaczący był – obok innych wyrobów metalowych – zbiór zabytkowego złotnictwa i konwisarstwa gdańskiego, a także cenna kolekcja barokowych mebli gdańskich (szafy, stoły, krzesła). Jednak na aukcji ogromnego zbioru (zwłaszcza gedaników) kupca zbożowego i kolekcjonera Lessera Gieldzinkiego w Berlinie u Lepckego w 1912 roku, zakupiono do zbiorów gdańskiego muzeum tylko jedenaście przedmiotów, głównie meble (w tym szafa osiemnastowieczna zakupiona za 400 marek).

Jak zanotował Secker przed modernizacją galerii muzeum odwiedzało około 500 osób w miesiącu. Od 1913 roku liczba ta wzrosła do ponad 1400 osób, potem znów spadła w okresie wojny, dalej jednak przewyższając dane sprzed 1912 roku;

•  1914 – przeciętnie 1285 osób;
• 1915 – 1130 osób;
• 1916 –  1250 osób;
• 1917/18 – przeciętnie 960 osób w miesiącu.

Najwięcej zwiedzających Muzeum Miejskie było w sierpniu 1914 roku – 1870 zwiedzających, w grudniu 1917 – 1342, czerwcu 1918 – 1357. Neuerwerbungen podają też dane dla Domu Uphagena, który w 1917 roku odwiedziło 2382 osoby, w 1918 roku 3273 osoby, a w dworze Artusa w 1918 roku było około 4000 zwiedzających.

Publikowane dane obejmują, także liczbę grup zorganizowanych w latach 1912-1917, podzielonych na kategorie:

• grupy szkolne (Kunstgewerbe 28, Stadtmuseum 36),
• seminarzyści (Kunstgewerbe 14, Stadtmuseum 19),
• weterani (Kunstgewerbe 25, Stadtmuseum 16),
• studenci szkół wyższych (Kunstgewerbe 13, Stadtmuseum 7).

Dalszy rozwój muzeum i jego kolekcji miał miejsce w czasach, kiedy kierował nim Walter Mannowsky (1922-1938), a później Willi Drost (1938-1945). W latach 1928/1929 zmodernizowano wystawę stałą rzemiosła artystycznego, dodając elementy wyposażenia wnętrz – meble, strop, dwa kominki i boazerie, co pozwoliło na prezentację rozwoju stylistycznego gdańskich domów w okresie nowożytnym. Otwarcie ekspozycji w nowej aranżacji nastąpiło 4. maja 1929 roku. Do roku 1939 kolekcja została wzbogacona o 350 pozycji. Ponadto, staraniem Mannowskiego pozyskano drogą przekazu z kościoła Mariackiego od gminy ewangelickiej Głównego Miasta unikatowy i wielkiej wartości zespół paramentów liturgicznych z XIV, XV i początków XVI wieku (z wykorzystaniem włoskich tkanin jedwabnych i haftów, w tym gdańskich, środkowoeuropejskich). Mannowsky jest też autorem pierwszego i dotąd aktualnego, monumentalnego katalogu tego zespołu [7]. Pod koniec kadencji Drosta, przerwanej wraz z końcem działań wojennych na Pomorzu, stan muzealiów obejmujących rzemiosło wynosił 5270 pozycji inwentarzowych; zatem w latach 1939-1945 nastąpił wzrost o 820 zabytków. Można tylko domniemywać, że wiele z nich stanowiły konfiskaty mienia żydowskiego i polskiego lub przymusowe zakupy.

***

Niniejszy referat powstał na potrzeby realizowanego w UMK projektu Muzeum w polskiej kulturze pamięci. Jest to zarazem przyczynek do dalszych badań nad historią gdańskich instytucji muzealnych, zwłaszcza Stadtmuseum i jego zbiorami sztuki oraz rzemiosła artystycznego. Muzeum Narodowe w Gdańsku prowadzi badania w tym zakresie, które są realizowane przez zespół pracowników Muzeum Narodowego w Gdańsku od 2005 roku i dotyczą różnych aspektów historii kolekcji i strat wojennych. Obecnie prace są prowadzone w ramach projektów dofinansowywanych z programu operacyjnego MKIDN: Badanie Strat Wojennych.

---

PRZYPISY:

[1] W prowincji Pruskiej działały cztery szkoły rzemiosł artystycznych: w Królewcu, Gdańsku, Grudziądzu i Gosiewie. W programie szkół  umieszczono naukę rysunku odręcznego, geometrię zasad perspektywy w rysunku i malarstwie, rysunek techniczny, ślusarzy, podstawy technologii budownictwa oraz materiałoznawstwo. W przypadku tego ostatniego zbiory dawnego rzemiosła mogły być nieocenioną  pomocą. 

[2]  Obaj, Heise i Schmid są autorami inwentarza zabytków prowincji zachodniopruskiej, pozostającego do dziś niezastąpioną podstawą do badań nad sztuką regionu. Zob. Johann Heise: 1895, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Löbau, Danzig; Schmid Bernhard (wybór): 1910, Die Denkmalpflege in Westpreußen 1804–1910, Danzig; 1904, Westpreußische Holzbauten, Mitteilungen des Westpreußischen GeschichtsVereins, Jg. 3; 1905-1906, Provinz Westpreußen, [w:] Das Bauernhaus im Deutschen Reiche und in seinen Grenzgebieten, Dresden (reprint Augsburg 2000). Por. Prarat Maciej, 2014. Architektura wiejska w granicach Prus Zachodnich jako przedmiot zainteresowań naukowych i konserwatorskich do lat 40. XX w.*, “Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, t. XLV, s. 185-221, doi: http://dx.doi.org/10.12775/AUNC_ZiK.2014.008

[3] Zob. Secker Hans Friedrich, 1913. Die Städtische Gemäldegalerie im Franziskanerkloster (Stadtmuseum), Danzig.

[4] Kosztorys wydatków, które jako pierwsze powinny być według Seckera zrealizowane opiewał na 4300 marek.

[5] Hans F. Secker, 1913, Führer durch die öffentlichen Kunstsammlungen in Danzig (1913). W muzeum w Magdeburgu podobny przewodnik po zbiorach ukazał się w 1911 roku, kiedy pracował tam Secker i stanowił być może dla niego wzór, bądź punkt odniesienia. Zob. Hans F. Secker (wybór):  Die Städtische Gemäldegalerie im Franziskanerkloster (Stadtmuseum). Bd. 1 (1913); Die Kunstsammlungen im Franziskanerkloster zu Danzig Wegweiser (1917); Kunstforschende Gesellschaft E. V. Danzig : Aufruf! (1918); Zwei Danziger Bildhauer J. H. Meissner und R. Freitag (1921).

[6] Na końcu niemal wszystkich numerów (poza pierwszym) znajduje się sprawozdanie z działalności muzeum za dany okres, w tym budżet zakupów, liczba zwiedzających i szczególne wydarzenia, takie jak odwiedziny rodziny cesarskiej. Zob. Hans F. Secker:  Neuerwerbungen des Stadtmuseums Danzig 1913/14 (1914); Neuerwerbungen des Stadtmuseums Danzig 1915/16: Verwaltungsbericht. 2 (1916); Kunstgewerbliche Neuerwerbungen des Provinzial-Museums Danzig 1913 bis 1917 : Verwaltungsbericht. 1 (1917); Kunstsammlungen Danzig : Neuerwerbungen 1918 : Verwaltungsbericht. 4 (1919).

[7] Zob. Mannowsky Walter, Das Uphagenhaus in Danzig, Danzig [1933] .

---

dr Magdalena Mielnik 
Historyk sztuki, kurator Oddziału Sztuki Dawnej, kustosz w pracowni malarstwa gdańskiego. Interesuje się sztuką Gdańska czasów nowożytnych i edukacją muzealną.

dr hab. Michał F. Woźniak, prof. UMK
Absolwent historii sztuki UMK w Toruniu. W latach 1971-1976 odbył studia na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 1986 r. otrzymał tytuł doktora nauk o sztuce za pracę Toruńskie monstrancje promieniste, napisaną na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, na Wydziale Historycznym. W latach 1987-1990 pełnił stanowisko starszego kustosza, a następnie w latach 1990-2000 był dyrektorem Muzeum Okręgowego w Toruniu. W latach 2000-2007 został kuratorem ds. badań i zbiorów artystycznych w Muzeum Zamkowym w Malborku. Od 2007 r. jest dyrektorem Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. Jest wykładowcą w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Wydziału Sztuk Pięknych UMK w Toruniu. Doktor habilitowany: Instytut Sztuki PAN, Złotnictwo sakralne Prus Królewskich, 2013. Profesor nadzwyczajny: Wydział Sztuk Pięknych UMK w Toruniu, 2014.

---

---