W 1777 roku Helena z Przezdzieckich Radziwiłłowa (1778-1821) zakupiła majątek (wieś Łupia), położony niedaleko pałacu w Nieborowie należącego do Radziwiłłów od 1774 roku. Założony przez Radziwiłłową ogród sentymentalno-romantyczny – Arkadia – zaprojektowany został w przez Szymona Bogumiła Zuga, niektóre projekty wykonali inni artyści, m.in. Jan Piotr Norblin oraz Aleksander Orłowski..
W latach 1778-1821 na terenie ogrodu zgromadzona została kolekcja sztuki antycznej. W roku 1783 wzniesiono główną budowlę Świątynię Diany, zaprojektowaną przez Zuga, tam głównie w największej sali zw. Panteonem umieszczono „naczynia antyczne, szkatułki i koszyki mahoniowe, kadzielnice na brązowych i marmurowych trójnogach, oprawne w brąz wazony alabastrowe i marmurowe, imitacje waz greckich, […] na stole “liktorskim” – Głowa Niobe, rzymska kopia z II w. n.e., wg hellenistycznego oryginału; […] dwa rzymskie słupki ogrodowe; klasycystyczny trójnóg z główkami – portretami dzieci z epoki julijsko-klaudyjskiej”.
Pod koniec lat osiemdziesiątych powstał Przybytek Arcykapłana z wbudowanymi fragmentami detalu oraz rzeźb antycznych i renesansowych m. in. fragmenty nagrobka prymasa Uchańskiego, autorstwa Jana Michałowicza z Urzędowa, z kolegiaty w Łowiczu. W latach 1795-1797 zbudowano Domek Gotycki, w którym zgromadzone zostały głównie pamiątki po synu Heleny, gen. Michale Gedeonie, zgodnie z ideą opartą na romantycznym kulcie przeszłości i bohaterów narodowych. Około 1800 roku powstał Namiot Rycerza oraz Grobowiec Złudzeń, następnie Domek Szwajcarski, a w jego wnętrzu Pałac Kryształowy, w którym prezentowana była m.in. głowa Horacego (wyrób manufaktury Wedgwooda).
Na terenie ogrodu zgromadzone zostały nieliczne przykłady rzeźby greckiej, głównie architektonicznej, sepulkralnej, wotywnej, mitologicznej i dekoracyjnej, m.in. kapitele, stele nagrobne i ołtarze. Rzeźba rzymska reprezentowana była przez portrety, ołtarzyki nagrobne, kamienne urny na prochy, sarkofagi, rzeźby mitologiczne, również posągi, torsy, figurki, hermy, kolumny. Ponadto znaleźć można było przykłady detalu architektonicznego, oraz ceramikę i brązy antyczne. Jak pisała Radziwiłłowa: “Arkadją uważać można jako starożytny pomnik pięknej Grecji. Widać w niej ślady czci mitologicznej jaką dawniej w sztuce zachowywano”.
Arkadię odwiedzała polska arystokracja, artyści, malarze, rzeźbiarze, poeci, pisarze, dyplomaci. W latach 1793-1834 goście wpisywali się do specjalnie wyłożonej, obok Głowy Niobe, Księgi Pamiątkowej, oprawnej w czerwoną skórę. W roku 1800 właścicielka napisała krótki Przewodnik po Arkadii w j. francuskim. Helena Radziwiłłowa uzupełniała swoją kolekcję do śmierci w 1821 roku. Po śmierci jej i męża Michała Radziwiłła w 1831, Arkadia stopniowo popadała w ruinę. Antyczne marmury w większości przewieziono do pałacu w Nieborowie i Królikarni. Na początku XX wieku niektóre relikty zostały wmurowane w ściany lub ustawione w tzw. Korytarzu Rzymskim nieborowskiego pałacu, tworząc swego rodzaju lapidarium.
więcej na temat kolekcji w Arkadii zob. m.in.
- Opis Arkadji skreślony przez założycielkę księżnę Radziwiłłową, [w:] „Album Literackie”, t. 1, Warszawa 1848, s. 143-154.
- J. U. Niemcewicz, Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Paryż, Petersburg 1858, s. 131-132.
- Adam Mieczyński, Arkadia i Nieborów: < wspomnienia z podróży odbytej po kraju >, 1859. (również wyd. 1864) (POLONA)
- E. Parys-Nowicka, Arkadia, „Ziemia” 1913, nr 29, s. 475-479.
- D. Kaczmarzyk, Niobe Berniniego i antyczna Niobe z Nieborowa, BHS 1974, nr 1, s. 54-59
- K. Michałowski, Zbiór antyków grecko-rzymskich w Nieborowie jako wyraz kolekcjonerstwa polskiego w dobie Oświecenia, BHS 1951, nr 4, s. 124-137
- W. Piwkowski, Et in Arcadia Ego, „Rocznik MNW” 1987, XXXI,
- J. Wegner, Arkadia, Warszawa 1948.
- T. Mikocki, Najstarsze kolekcje starożytności w Polsce (lata 1750-1830), Warszawa 1990.
- Et in Arcadia ego. Muzeum księżny Heleny Radziwiłłowej. Katalog wystawy w Świątyni Diany w Arkadii, maj-wrzesień 2001, pod red. T. Mikockiego i W. Piwkowskiego, Warszawa 2001.
[mw]
