Kraków, Muzeum Starożytności Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (1850-1891)

W 1815 roku w Krakowie założone zostało Towarzystwo Naukowe Krakowskie (TNK), zrzeszające uczonych, miłośników nauki oraz osoby zasłużone dla kultury. W latach 1848-1852 towarzystwo przeprowadziło reorganizację, która doprowadziły do rozwoju jej działalności teoretycznej i praktycznej. Nowy statut (1848) zakładał utworzenie dwóch Wydziałów: Akademicznego (w jego ramach działał m.in. Oddział Sztuk Pięknych) i Rozszerzania Oświaty.

Idea utworzenia muzeum starożytności pojawiła się w 1848 roku. Jej inicjatorem był Karol Kremer (1812-1860), architekt i konserwator zabytków, działający w Krakowie, który w czasie zebrania oddziału Sztuk Pięknych TNK zwrócił uwagę na konieczność stworzenia takiej instytucji w ramach działalności Towarzystwa. W 1850 roku projekt muzeum zyskał akceptację zarządu, umożliwiając podjęcie akcji gromadzenia zabytków, najczęściej przekazywanych jako darowizny i depozyty, rzadziej włączane do kolekcji na drodze zakupów.

Muzeum z założenia miało pełnić rolę skarbnicy narodowej – scalać i gromadzić ulegające w coraz większym stopniu rozproszeniu polskie dobra kulturalne. Instytucja miała służyć narodowi poprzez ochronę zbiorów – na które składały się pamiątki po dawnej Rzeczypospolitej i przekazy o nich (rodzaj archiwum dokumentacyjnego) – oraz przez uświadamianie ich wartości społeczeństwu. Muzeum oferowało możliwość czasowego przechowania i prezentacji zbiorów prywatnych obok własnych. W opublikowanej w 1850 Odezwie Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Jagiellońskim połączonego w celu archeologicznych poszukiwań, wraz ze skazówką mogącą posłużyć za przewodnika w poszukiwaniach tego rodzaju uwzględniono także gromadzenie pamiątek „obcych” narodów względem słowiańskiego.

Ponadto instytucja miała wspierać badania naukowe i zorganizować warsztat dla przyszłych prac badawczych, obejmujących historię, sztukę i dzieje kultury materialnej całej Słowiańszczyzny, ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Podkreślano również misję edukacyjną Muzeum, które miało być źródłem wiedzy o prawdziwych dziejach narodu – wolnej od zniekształceń historiograficznych państw zaborczych.

Ważnym wydarzeniem w działalności muzeum była organizacja Wystawy Starożytności Krajowych i Zabytków Sztuki (11 IX 1858 – 8 I 1859) prezentującej zbiory prywatne, klasztorne, kościelne, cechowe, magistratu i kolekcję Towarzystwa. Muzeum Starożytności zaprezentowało na wystawie m.in. słynny posąg Światowida – umieszczony w sali jego imienia, która prezentowała zabytki przedchrześcijańskie (urny, popielnice, słowiańskie bożki).

W latach 1858-1865 przy Sławkowskiej 17 w Krakowie wzniesiony został własny gmach Towarzystwa, co umożliwiło przeniesienie zbiorów z  Biblioteki UJ w Collegium Jagiellonicum (1863) i ich ekspozycję w sali na I piętrze i w przyległym pokoju „wchodowym”. Kolekcję uporządkowano według trzech działów: etnograficznego, starożytności przedchrześcijańskich i zabytków średniowiecznych.

W 1872 roku Towarzystwo zostało przekształcone w Akademię Umiejętności. Muzeum działało w niezmienionej formie do 1889 kiedy zdecydowano się na podział zbiorów na archeologiczne i historyczne. W 1891 roku muzeum zostało rozwiązane, a jego zbiory włączono do zbiorów archeologicznych Akademii Umiejętności oraz jako depozyty do biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzeum Narodowego i Muzeum Przemysłowego w Krakowie.

Więcej na temat muzeum zob. m.in.

• Jan Chochorowski, Między archeologią, antropologią a prehistorią – krakowskie środowisko naukowe w początkach działania Akademii Umiejętności (1873-1893) wobec problemu pochodzenia człowieka i jego kultury, „Historyka. Studia metodologiczne”, 46, 2016, s. 310-311
• Włodzimierz Demetrykiewicz, Zarys historii Muzeum archeologicznego P. A. U. i kwestia jego dalszego rozwoju, Sprawozdania z czynności i posiedzeń PAU, 1928 z. 5, s. 20-21
• Karol Estreicher, Kraków. Przewodnik dla zwiedzających, Kraków 1938, s. 83
• Zbigniew Jabłoński, Zarys dziejów Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (1815-1872), Kraków 1967
• Józef Majer, Zdanie sprawy z czynności C.K. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, „Sprawozdanie C.K. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego”, t. 34 (1866), s. 20-2
• Bożena Lesiak-Przybył, Wystawa Starożytności i Zabytków Sztuki w Krakowie w 1858 roku. Z „Dziennika” Aleksandry Czechówny, Rocznik Biblioteki Polskiej Akademii Nauk LX, 2015, s. 29-40
• Krystyna Stachowska, Dzieje budowy gmachu Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w latach 1857-1866, Rocznik Biblioteki PAN Krakowie 12, 1966, s. 35-36
• Bogumiła Schnaydrowa, Działalność kolekcjonerska Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie 16, 1970, s. 57-58
• Bogumiła Schnaydrowa. Z dziejów Muzeum Starożytności Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. „Rocznik Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krakowie” 1971, 17, s. 53-80
• Wojciech Walanus, Poliptyk z Lusiny ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie – nowe spostrzeżenia, „Modus. Prace z historii sztuki”, 2, 2001, s. 43-85

[tfr; mh]