01.06.2018 |
Wiek XIX odcisnął piętno bodaj na każdej dziedzinie ludzkiego życia. Była to epoka wynalazków, odkryć i upowszechniania wiedzy na niespotykaną wcześniej skalę. Proces ten doskonale ilustruje rozwój wiedzy na temat ludzkiego zdrowia, która chociaż nawiązywała do nazwy greckiej bogini zdrowia Hygíeii, prawdziwy rozkwit przezywała w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Pierwsze badania z dziedziny higieny prowadził Max Joseph von Pettenkofer (1818-1901), niemiecki chemik i higienista, który badał wpływ zanieczyszczenia powietrza i otoczenia na kondycję ludzkiego zdrowia. Niebagatelny wpływ na rozwój wiedzy z tej dziedziny miało także odkrycie przez Roberta Kocha (1848-1910) m.in. bakterii wywołujących cholerę czy gruźlicę, oraz podejmowanie działań prewencyjnych. Dziedzinę higieny zakreślano szeroko. Jak podaje Encyklopedia Orgelbranda: higiena to „część nauki lekarskiej, której zadaniem jest gruntowne zbadanie i dokładna znajomość zewnętrznych czynników życia i zależących od nich przyczyn chorobowych”, a dalej: „Wszystkie państwa cywilizowane poznały już dzisiaj niezwykłą doniosłość H[igieny] tak w życiu jednostek, jak i całych społeczeństw, stąd ruch w dziedzinie urządzeń higienicznych w ostatniej ćwierci XIX wieku jest bardzo żywy; tu należą: kanalizacje, wodociągi, izolacyjne szpitale dla chorych zakaźnych, osuszanie błot, regulacja rzek” (Encyklopedia powszechna 1900: 220). Na kanwie wspomnianych odkryć i zainteresowań coraz liczniej zaczęły powstawać stowarzyszenia popularyzujące higieniczny styl życia, m.in. Towarzystwo Ochrony zdrowia ludu”, Towarzystwo Walki z chorobami zakaźnymi czy Towarzystwo Hygieniczne [Zdrowie 1900: 168]. Jednym ze sposobów na popularyzację zasad higieny w społeczeństwie była organizacja wystaw regionalnych, krajowych i powszechnych, a także zakładanie muzeów higienicznych.
Na obszarze Królestwa Polskiego działania takie podejmowano w tym samym czasie co w innych krajach europejskich. Jednym z najważniejszych inicjatorów działań na rzecz higieny był dr Józef Polak (1857-1928), kierownik Instytutu Szczepienia Ospy przy Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie, publicysta, założyciel czasopisma „Zdrowie”, członek m.in. Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego i British Medical Association w Londynie. Jego zaangażowanie umożliwiło organizację w 1887 roku pierwszej w Warszawie, a trzeciej (piątej) w Europie [1] wystawy higienicznej. Jej celem było poszerzenie wiedzy ogółu na temat higieny życia, a także pobudzenie przemysłu do działania na rzecz zdrowia. Co więcej była to pierwsza ekspozycja „(…) z cechą dydaktyczną t.j. wystawą w której udział nie pozostawiony jest tylko wystawcom, ale i sam zarząd podjął się pracy przedstawienia poglądowo obecnego stanu hygjeny” [Katalog 1887: 2]. Patronat nad wystawa objęła hrabina Aleksandra z Potockich Potocka (1818-1892) właścicielka dóbr wilanowskich i działaczka charytatywna, a w skład komitetu organizacyjnego weszli lekarze i inżynierowie, związani z działalnością dobroczynną [2].
Pomysł organizacji wystawy poświęconej dziedzinie zdawałoby się mniej atrakcyjnej niż pokaz inwentarza przyjmowany był z pewnym sceptycyzmem, jak podaje relacja z czasopisma „Zdrowie”: „(…) wszyscy przyjęli projekt ten jako szaleństwo. Równie łatwo, stworzyć byłoby można w Syberii galerię obrazów” (Historia PTH). Tymczasem w ciągu dwóch miesięcy udało się zorganizować przy placu Ujazdowskim wystawę podzieloną na kilka sekcji tematycznych. Były to dział biologiczny z sekcjami fizyko-chemiczną i pasożytniczą, budowlany, wychowawczy, szpitalny, przemysłowy oraz statystyczny. „Na przestrzeni téj – jak pisał sprawozdawca „Biblioteki Warszawskiej” – wytknięto kilka placów, przeprowadzono ulice, założono sadzawki, trawniki, fontannę, wzniesiono około 50 mniejszych i większych budynków, słowem, powstało miasteczko, któremu dziennikarze nadali miano Hygepola” [B.P. 1887: 91] [3]. Zasady i metody organizacji ekspozycji nie różniły się zbytnio od używanych na innych pokazach – dominowali wystawcy prywatni oraz przedstawiciele zakładów przemysłowych. Sekcje tematyczne zaopatrzone były w materiały informacyjne, najczęściej w postaci tablic i wykresów, informujących o dobrych i złych praktykach oraz wzorach wartych naśladowania.
Sukces pierwszej wystawy higienicznej [4] nie pomógł w utworzeniu w Warszawie Towarzystwa Higienicznego, pomimo starań członków komitetu wystawowego i opracowania regulaminu stowarzyszenia. Trudno ustalić, czy w projekcie przewidziano utworzenie muzeum, jednak zważywszy na ówczesne praktyki, jest to niemal pewne. Tym bardziej, że przy opracowaniu statut zatwierdzonego 10 lat później Towarzystwa, który przewidywał otwarcie Muzeum Higienicznego, bazowano na wcześniejszym projekcie. Istotnym argumentem za powołaniem takiej instytucji były wykonane na potrzeby wystawy eksponaty, które mogłyby stać się zaczynem dla muzealnej kolekcji. Niestety, brak zaplecza instytucjonalnego sprawił, że powstały wówczas zbiór uległ rozproszeniu.
Kolejna wystawa higieniczna została otwarta dopiero dziewięć lat później, w 1896 roku, także z inicjatywy redakcji czasopisma „Zdrowie”. Swoim rozmiarem przewyższyła pierwszą ekspozycję: „Urządzenie samego placu wymagało nawiezienia blizko miliona tur ziemi i urządzenia wodociągu, rozległej kanalizacyi i plantacyi. Budynki projektowano i zdobiono przy udziale sekcyi dekoracyjnej pod przewodnictwem prof. Gersona, przy licznym udziale malarzy i rzeźbiarzy, znanych w kraju (Żmurko, Piątkowski, Alchimowicz, Wasilewski i inni). (…) Oddzielny budynek wzniesiono dla oddziału bakteriologicznego, postawiono chatę wiejską, rzeźnię małomiasteczkową, łaźnię ludową. W budynku głównym, ozdobionym malowidłami pierwszorzędnych artystów, w budynkach mniejszych wystawowych i kioskach znalazły pomieszczenia okazy blisko czterystu wystawców, w tej liczbie całych komitetów dydaktycznych Wystawy [Artykuł wstępny, 1910: 373]. Do celów naukowych i prezentacji eksponatów służyły pawilon główny, barak szpitalny, instytut bakteriologiczny, hala gimnastyczna, chata włościańska, łaźnia, rzeźnia małomiasteczkowa, budynek eksponatowy sekcji ludowej oraz kioski prywatne, częściowo utrzymane w „charakterze naukowym” [5].
Po raz kolejny jednak wystawa nie doprowadziła do powstania muzeum higienicznego. Na potrzebę stworzenia takiej instytucji zwracano jednak uwagę. „Jedną z kwestyj, omawianych obecnie niemal codziennie w prasie warszawskiej – jak donosił jeden z reporterów – jest projekt utworzenia Muzeum hygienicznego. Okazy są, bo pozostały po wystawie hygienicznej, ofiarowali je lekarze i przemysłowcy, ale nie ma lokalu, w którym można by je złożyć i uporządkować. Kołatano podobno do zarządu Muzeum przemysłu i rolnictwa o użyczenie chociażby jednej małej salki, ale otrzymano odpowiedź odmowną, bo gmach jest za szczupły (…)” [Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza, 1896: 342]. W 1898 roku status Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego (WTH) został zatwierdzony przez Generał-Gubernatora Warszawy, dając początek działalności stowarzyszenia. Zgodnie z treścią ustawy Towarzystwa, pkt 2, ust. b), w ramach działalności Towarzystwa przewidziano propagowanie wiedzy z zakresu higieny, m.in. poprzez: „urządzanie pracowni do badań hygjenicznych, gromadzenie zbiorów hygjenicznych, założenie muzeum, urządzanie wystaw hygjenicznych i t. p.” [Ustawa]. Zapis ten nie uchronił okazów II Wystawy higienicznej przed rozproszeniem, ale zapewnił teoretyczne podstawy dla działań kolekcjonerskich w przyszłości.
Kolejne ekspozycje higieniczne organizowane były pod egidą WTH, którego organem wydawniczym stało się czasopismo „Zdrowie”. W 1903 roku przygotowano sekcję higieniczną na potrzeby Wystawy włościańskiej w Miechowie, tego samego roku także odbyła się w Warszawie, znaczni mniejsza od poprzednich, wystawa higieniczna w Ratuszu Miejskim, z okazji zjazdu higienistów, w 1905 roku w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. Kolejne ekspozycje, w których uczestniczyła WTH to m.in. objazdowa Wystawa przeciwalkoholiczna z 1909 roku oraz Wystawa miast i ogrodów (1910) oraz Wystawa miast i urządzeń mieszkalnych (1914). Były to znacznie mniejsze ekspozycje, o charakterze informacyjno-dydaktycznym. Działalność ta wpisywała się w ogólnie panujące przekonanie, że „Peryodyczne urządzanie wystaw, coby mogły poglądowo okazać i systematycznie ugrupować wyniki ostatnich udoskonaleń technicznych w zastosowaniach teorii higienicznych, – możność zapoznania szerokiéj publiczności z urządzeniami, co skutecznie z chorobnemi przypadłościami walczyć mogą, ma znaczenie pierwszorzędne w życiu społeczném narodów, dając możność popularyzowania i szerokiego rozpowszechniania jednego z najważniejszych postulatów prawidłowego i pomyślnego rozwoju społecznego – zdrowia i jego choroby” [Daniłowicz-Strzelbicki, 1898: 160].
Dla samej instytucji szczególnie istotna stała się wystawa Walka z chorobami zakaźnymi, urządzona w 1914 roku, jako pierwsza wystawa w nowo wybudowanej siedzibie Towarzystwa. Zgromadzone na niej zbiory miały być zaczynem dla kolekcji muzealnej. Jak bowiem podkreślano, „W.T.H., nie posiadając odpowiedniego miejsca na muzeum, starało się wielokrotnie zadanie to, chociażby czasowo zastąpić przez urządzanie szeregu wystaw hygienicznych wielkich lub mniejszych, stałych lub ruchomych (…). Działalność ta, aczkolwiek bardzo ważna w skutkach, nie mogła i nie może, zastąpić w zupełności muzeum hygienicznego, które posiada jako instytucja stała, urządzona podług pewnego wzoru z rozklasyfikowaniem okazów, stosownie do różnych działów hygieny, znaczenie wysoce dydaktyczne i wprost kształcące” [[Konkurs], 1912:149]. Wzniesienie własnego gmachu dawało możliwość stworzenia placówki muzealnej, jednak plany te pokrzyżował wybuch wojny, a następnie zajęcie lokalu przez Polskie Towarzystwo Krajoznawcze.
Sama idea stworzenia muzeum higienicznego została jednak zrealizowana. W 1905 roku w Częstochowie otwarte zostało pierwsze polskie Muzeum Higieniczne, zwane wówczas Muzeum Hygieny Ludowej. Zatwierdzony w 1898 roku statut WTH dawał możliwość rozwoju instytucji poprzez tworzenie filii zamiejscowych. Jedną z nich była filia w Częstochowie. Pomysłodawcą stworzenia muzeum w tym mieście był lekarz i społecznik Kazimierz Chełchowski (1858-1917), członek WTH, kierujący tamtejszym Wydziałem Higieny Ludowej [6]. Instrukcja muzeum została zatwierdzona przez Generał-Gubernatora Warszawskiego w lutym 1904 roku, a za cel muzeum uznano przedstawienie „(…) za pomocą rysunków, fotografii, modeli lub w naturze – wszelkich okazów czyli przedmiotów, mających związek z hygieną ludu, przyczem zwiedzającym będą udzielane krótkie treściwe wyjaśnienia o znaczeniu okazów” [Rakowiecki, 1905: 119]. Wybór Częstochowy, jako miejsca właściwego dla założenia takiej instytucji, podyktowany był popularnością miasta wśród pielgrzymów. Do organizacji muzeum przystąpiono niezwłocznie, jednak jednym z poważniejszych problemów, było gromadzenie okazów – ”Zbieranie to jednak dotychczas idzie, niestety, bardzo opornie” [Rakowiecki, 1905: 119]. Zachętą dla potencjalnych darczyńców było wynajęcie 3-pokojowego lokalu w budynku przy ul. Wieluńskiej 28, w pobliżu Jasnej Góry. Do okazów, które udało się zgromadzić należało 20 tablic statystycznych, oprawionych w ramki „za szkłem” (m.in. plany i fotografie postępowych chat włościańskich, szpitali i szkół wiejskich, plany ulepszonych gnojowisk, rysunki studni i pomp, a także dane dotyczące zachorowań i wartości pokarmów). Do muzeum trafił także zbiór tablic statystycznych, a także model domu żydowskiego, z zachowanych po II Wystawie Higienicznej w Warszawie (model przekazany został przez Muzeum Etnograficzne w Warszawie). Stopniowo do zbiorów trafiać zaczęły próbki, plany, modele, opracowania, przekazywane przez osoby prywatne, najczęściej związane z redakcją „Zdrowia” lub uczestniczące wcześniej w wystawach higienicznych. Nie zmieniło to faktu, że „Wszystkie wspomniane okazy, bądź ofiarowane bądź przygotowane specyalnie lub nabyte, zostały uzyskane przez osobiste wzajemne porozumienie się nielicznego grona osób, ogół zaś inteligencyi, a nawet ściślej biorąc, ogół członków Towarzystwa Hygienicznego pozostał dla ważnej sprawy Muzeum częstochowskiego dotychczas zupełnie obojętny”, pomimo rozesłania pond 1200 imiennych próśb o darowiznę [Rakowiecki, 1905: 123].
Działalność Muzeum Higienicznego w Częstochowie była stałym przedmiotem zainteresowania WTH, które partycypowało w kosztach utrzymania muzeum i opracowania jego programu. W jednej z pierwszych dyskusji (1905) wskazano m.in. a potrzebę opracowania programu, zgodnie z którym gromadzone będą zbiory, by zapewnić możliwie najwyższy poziom dydaktyczny placówki. W 1909 roku, na terenie Wystawy przemysłowo-rolniczej w Częstochowie, powstał budynek Muzeum Higienicznego. Jak informował Alfons Bogusławski: „Posiada ono piękny gmach secesyjny, zwrócony frontem ku klasztorowi. Jest ono dziełem naszego Towarzystwa Hygienicznego, którego oddział częstochowski pięknej, doprawdy dokonał rzeczy” [Kosiakiewicz 1909: 5).
Wspominane muzeum było pierwszą zrealizowaną, ale nie jedyną koncepcją stworzenia muzeum higienicznego na terenie Królestwa Polskiego. W ramach działalności lubelskie filii WTH już w 1905 roku podjęto starania nad stworzeniem podobnej placówki, i najprawdopodobniej, dzięki współpracy z Towarzystwem Rolniczym około 1907 na jej potrzeby wynajęto osobny lokal. Niewiele wiadomo jednak o samej instytucji i jej działalności. Nieco wcześniej, w 1904 roku pojawił się projekt stworzenia w Łodzi Muzeum Publicznego z oddziałem higienicznym. Prawdopodobnie zainteresowanie problematyka prozdrowotną wynikało z działalności łódzkiego oddziału WTH, któremu jak piał kronikarz czasopisma, „nietrudno zgromadzić okazy i cześć tych, nadających się do muzeum przedmiotów, jest już gotowa w postaci zbiorów, eksponowanych na zeszłorocznej wystawie higienicznej. Zbiory te z łatwością dałyby się wzbogacić i uzupełnić nowemi przyczynkami, jakie niewątpliwie Towarzystwo już posiadać musi” (Projekt muzeum 1904: 399).
Wspomniany wniosek, w obliczu problemów formułowanych przez organizatorów Muzeum w Częstochowie nie wydaje się być taki oczywisty. Zainteresowanie gromadzeniem zbiorów higienicznych wykazywały nieliczne jednostki, najczęściej związane z działalnością na niwie muzealnej, jak było w przypadku lekarza i regionalisty płockiego Aleksandra Macieszy (1875-1945). Spośród nielicznych w skali kraju wystaw higienicznych, tylko częstochowska przełożyła się na wzrost zbiorów muzealnych, za czym stały wysiłki już istniejącej instytucji. W pozostałych przypadkach, m.in. Wystawy hygieniczno-spożywczej w Łodzi (1903), Wystawy hygieniczno-przemysłowej w Lublinie (1908) czy wystaw włościańskich z działem higienicznym w Ciechanowie i Łęczycy (Artykuł wstępny 1910: 374), nie przewidziano stałego gromadzenia i prezentowania pozostałych po wystawie eksponatów. Wydaje się, że za takim podejściem stała polityka większości członków WTH, uznających wystawy za najefektowniejszy sposób popularyzacji wiedzy o zdrowiu.
Pogląd powyższy sformułował dobitnie dermatolog Leon Marek Wernic (1870-1953), pisząc: „Do środków kształcenia poglądowego należą w pierwszym rzędzie wystawy, które mogą być dwu rodzajów:
1-o nieruchome w miastach z więcej skupioną ludnością t.j. miastach gubernialnych i powiatowych, i
2-do ruchome, mające dostęp nawet do miast najmniejszych, osad i wsi” (Wernic, 1905: 127). A Aleksander Maciesza, kilka lat później uzupełniał: „Osobiste doświadczenie, oraz obserwacye podczas zwiedzania wystaw Hygienicznych, jak u nas tak i zagranicą, przekonywa nas, że ogół odnosi tylko wtedy spory pożytek z wystaw, gdy one nie są zbyt wielkie i przeładowane, oraz gdy są stale udzielane objaśnienia” [Maciesza 1913: 165]. Organizacja niewielkich, opierających się na wypracowanym schemacie, a co najważniejsze relatywnie niedrogich wystaw „nieruchomych” czy „ruchomych”, organizowanych we współpracy z innymi organizacjami, m.in. towarzystwami rolniczymi, wymagała (potencjalnie) znacznie mniejszego nakładu środków niż utrzymanie muzeum. Co więcej jej mobilność gwarantowała większy zasięg oddziaływania. W obliczu stałych nakładów na prowadzone przez WTH instytucje, m.in. Instytut Higieny Dziecięcej im. barona Leona de Lenvala, Ogrody im. E. Raua czy Sanatorium Przeciwgruźlicze w Rudce, tworzenie kolejnego muzeum schodziło na plan dalszy. A chociaż posiadanie własnego muzeum niewątpliwie postrzegane było w kategoriach prestiżowych, to zdecydowanie większe znaczenie miała organizacja biblioteki branżowej, co zresztą powiodło się wkrótce po oddaniu do użytku siedziby WTH przy ul. Karowej 31.
Do 1918 roku w Królestwie Polskim, pomimo powstania kilku koncepcji takich instytucji w różnych miastach, działało tylko jedno muzeum higieny w Częstochowie. Substytutem tej instytucji stały się wystawy, które początkowo czerpały z wzorów wystaw powszechnych i krajowych, czy popularnych w tym czasie pokazów przemysłowo-rolniczych i inwentarza, organizowanych w przestrzeni otwartej. W kolejnych latach odchodzono od tego wzoru, korzystając z typowo „muzealniczych” prezentacji w okazów w zamkniętej, niewielkiej przestrzeni. W każdym jednak przypadku kładziono nacisk na dydaktyczny charakter ekspozycji, która zazwyczaj uzupełniana była poprzez wykłady lub objaśnienia udzielane przez specjalistów. Jako ciekawostkę warto wspomnieć, że jedynym działającym na terenie Warszawy „Muzeum Higienicznym” było laboratorium chemiczne analityka, bakteriologa i serologa Stanisława Serkowskiego (1871-1936), który zgromadził w nim około 1000 eksponatów: „kolekcyję produktów spożywczych, zanieczyszczonych i zafałszowanych, kolekcyę grzybów jadalnych i trujących, okazy z zakresu alkoholizmu, gruźlicy u ludzi i zwierząt, kolekcyę pasożytów zwierzęcych, olbrzymi zbiór czystych hodowli drobnoustrojów” (Muzeum higieniczne, 1912: 18). Całość uzupełniały albumy fotograficzne i zbiory biblioteczne. Dostęp do „muzeum” był ograniczony, jednak w planach Serkowskiego było udostępnienie zbiorów dla szerszej publiczności.
Aldona Tołysz
BIBLIOGRAFIA
Zamknięcie wystawy, Kurjer Warszawski, 1887, nr 190, s. 2, dod.
Budowle wystawy hygjenicznej, Zdrowie: miesięcznik poświęcony hygienie publicznej i prywatnej, 1896, nr 127, s. 135.
[Wiadomości bieżące] Muzeum hygieniczne, Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza 1896, r. 13, nr 43, s. 342-343.
O warszawskim towarzystwie higienicznym, 1900. „Zdrowie: miesięcznik poświęcony hygienie publicznej i prywatnej” nr 176, s. 168-172.
Hygjea [hasło], 1900. Encyklopedia Powszechna, od Hercegowina do Jylland, t. 7, s. 220.
[Kronika miesięczna. Listopad] Projekt muzeum publicznego w Łodzi, 1904. Biblioteka Warszawska. Pismo Poświęcone Naukom, Sztukom i Przemysłowi, t.4, s. 399-402.
[Konkurs na siedzibę WTH], 1912. Zdrowie: miesięcznik poświęcony hygienie publicznej i prywatnej, nr 3, s. 145-151.
Muzeum hygieniczne w Warszawie, 1912. Świat pismo tygodniowe ilustrowane , nr 20, s. 18
B.P., 1887. Wystawa hygieniczna urządzona w Warszawie w miesiącu maju i czerwcu 1887, „Biblioteka Warszawska. Pismo Poświęcone Naukom, Sztukom i Przemysłowi”, t.3, s. 90-98.
[Artykuł wstępny: W dnu 21 bieżącego miesiąca […], Zdrowie: miesięcznik poświęcony hygienie publicznej i prywatnej, 1910, nr 5, s. 371-374.
Daniłowicz-Strzelbicki Kazimierz, 1898. Wystawa hygieniczna, Ateneum: pismo naukowe i literackie, t.3 (83), z.7 s. 159-169.
Kosiakiewicz Wincenty, 1909. Wystawa w Częstochowie, Świat pismo tygodniowe ilustrowane, nr 32, s.1-7.
Maciesza Aleksander, 1913. Ruchoma wystawa hygieniczna jako środek krzewienia zasad zdrowotności, Zdrowie: miesięcznik poświęcony hygienie publicznej i prywatnej, nr 3, s. 164-169.
Rakowiecki Kazimierz, 1905. Muzeum Hygieniczne w Częstochowie, Zdrowie: miesięcznik poświęcony hygienie publicznej i prywatnej, nr 2, s. 119-126.
Wernic Leon, 1905. O wystawach hyginicznych na prowincji w ogóle i w szczególności o wystawach ruchomych, Zdrowie: miesięcznik poświęcony hygienie publicznej i prywatnej, nr 2, s. 126-130.
Ustawa Towarzystwa Hygjenicznego Warszawskiego z 1898 roku, [w:] Towarzystwo Hygeniczne Warszawskie, Zdrowie: miesięcznik poświęcony hygienie publicznej i prywatnej, 1898, nr 152, s. 271-277
PRZYPISY
[1] Wcześniej urządzono wystawy w Londynie, Brukseli, Berlinie oraz w Paryżu (B.P. 1887: 90), jednak jak podaje Józef Polak: „[…] Wystawa Hygieniczna z r. 1887 nie tylko była wystawą wielką, nie tylko była pierwszą w Europie wschodniej i trzecią z kolei w Europie w ogóle, nie tylko że była ona pierwszą wystawą o charakterze dydaktycznym, ale że poraz pierwszy zgromadziła pod sztandarem zdrowia publicznego, niemal wszystkie wybitne siły z różnych specyajlnoości odnośnych, że poruszyła tłumy, zwracając ich uwagę w stronę zdrowia, że wywołała entuzyazm w prasie, że wywołała cały szereg wydawnictw naukowych i popularnych z higieny […]”, (Artykuł wstępny 1910: 371).
[2] Prezesem został ojciec polskiej okulistyki Wiktor Szokalski (1811-1891), wiceprezesami patolog Henryk Łuczkiewicz (1826-1891), współtwórca warszawskich wodociągów i kanalizacji Alfons Grotowski (1833-1922), hydrolog i wynalazca Stanisław Janicki (1836-1888), sekretarzem wystawy był Józef Polak.
[3] Na wystawie wykorzystano niektóre budynki postawione wcześniej, w ramach Wystawy przemysłowej.
[4] Wystawę, trwającą od 21 maja do 11 lipca zwiedziło ok. 50 000 osób, (Zamknięcie wystawy 1887: 2).
[5] Oprócz budynków o celach dydaktycznych na wystawie znajdowały się „pawilony użyteczności ogólnej i komfortu”, m.in. restauracja, kąpiele natryskowe, cukiernia, mleczarnia, piwiarnia, ustępy towarzystwa francuskiego szaletów publicznych, pisuary systemu inż. Skrobanka z Wiednia, a także budynki „dla celów atrakcyjnych”, m.in. dioramy starej Warszawy i labirynt (Budowle 1896: 135).
[6] Duży udział w powołaniu instytucji miał także Józef Polak. Pomysł stworzenia takiej instytucji konsultowany był z dyrektorem oddziału WTH w Częstochowie oraz przeorem O.O. Paulinów (Rakowiecki, 1905: 121).
