Małgorzata BAKA | Archiwum dra Bogusława Mansfelda – opracowanie wstępnej kwerendy

---

02.09.2017 | 

---

Ważne miejsce w historii badań nad przedwojennym muzealnictwem zajmuje tzw. “Archiwum dra Bogusława Mansfelda”, które pozostawił autor w dawnym Zakładzie Muzealnictwa Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. (obecnie Katedra Zabytkoznawstwa i Muzealnictwa). O znaczeniu tego zbioru świadczy fakt, że na jego podstawie określona została przypuszczalna liczba instytucji muzealnych, którą objęto opracowaniem w ramach projektu “Muzeum w polskiej kulturze pamięci (do 1918 r.): wczesne instytucje muzealne wobec muzeologii cyfrowej”. Bogusław Mansfeld, przygotowując “Katalog muzeów” oszacował ich niemal trzysta (instytucje funkcjonujące do połowy XX wieku).

Bogusław Mansfeld (ur. 1936 r.) jest  emerytowanym pracownikiem naukowym Wydziału Sztuk Pięknych UMK w Toruniu. Był zatrudniony także na stanowisku wykładowcy w Szkole Wyższej im. Pawła Włodkowica w Płocku. Z wykształcenia jest historykiem sztuki i doktorem w dziedzinie nauk o sztukach pięknych. Specjalizuje się w historii sztuki XIX i XX wieku, sztuce nowoczesnej środowiska pomorskiego, zwłaszcza w Toruniu oraz w krytyce artystycznej, historii muzealnictwa i muzeologii. Jest autorem licznych artykułów, książek i opracowań poświęconych historii muzeów, muzealników. Jest członkiem Stowarzyszenia Historyków Sztuki oddziału toruńskiego.

• 

• 

• 

Charakterystyka “Archiwum Bogusława Mansfelda”

Dokumentacja wytworzona przez dra Bogusława Mansfelda wiąże się przygotowywanym przez niego w latach 1977-1981 roboczo zatytułowanym “Katalogiem muzeów polskich XIX i pierwszej połowy XX wieku”. Wśród materiałów zachowały się notatki, wypisy z literatury i sprawozdania z postępu prac badawczych kierowane do dyrekcji Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa. 

Zbiór przez wiele lat złożony był w dużym kartonie i wymagał uporządkowania. Niestety część fiszek była rozsypana, na ten moment dociec nie można więc, do której grupy tematycznej uporządkowanej przez dra Mansfelda, pierwotnie należały. 

Na swoiste “Archiwum” składają się: 

• cztery teczki papierowe zawierające:
  • maszynopisy na papierze kwasowym oraz na bibułach; 
  • notatki sporządzone na papierze w kratkę;
  • w teczkach znalazło się także kilka fotografii czarno-białych oraz koperty z notatkami;
• odręcznie pisane opracowania literatury tematu do muzealnictwa, opracowania archiwaliów i inne, w formie fiszek w kopertach, ułożonych w dwóch pudłach kartonowo-tekstylnych granatowych;
• zbiór fiszek bibliograficznych w pięciu pudełkach kartonowych lub kartonowo-tekstylnych; fiszki pisane są maszynowo lub odręcznie atramentem i długopisami, czasem zawierają adnotacje na odwrocie, albo naniesione poprawki ołówkiem. Dla ich uporządkowania wprowadziłam paginację ołówkiem, zgodnie z zachowanym układem fiszek.

Dokumentacja prac składa się łącznie z 5078 jednostek, w tym:

• 4271 fiszki papierowych ułożonych w pięciu kartonach: 
  • “F1”: bez etykiety, pudełko kartonowo-tekstylne granatowe, 486 fiszek, grupy A-C; 
  • “F2”:  bez etykiety, pudełko kartonowo-tekstylne, granatowe, 739 fiszek, grupa D;
  • “F3”: z etykietą “Katalog … Bibliografia”, 678 fiszek, grupa E
  • “F4”: z etykietą “Katalog… zestawienie nazwisk”, pudełko kartonowe, wykaz nazwisk pogrupowanych przez autora (grupy F-I), 758 fiszek;
  • “F5”: z etykietą “Katalog… zestawienie archiwaliów”, pudełko kartonowe, wykaz nazwisk pogrupowanych przez autora (grupy J-R, i wypisy nazwisk z publikacji E. Chwalewika – grupa S), 679 fiszek i 931 fiszek;

pogrupowane i opisane zgodnie z zachowanym układem;

• 244 jednostki w czterech teczkach papierowych (w których: 155 notatek odręcznych, 59 maszynopisów, 27 fotografii, kopert (3) z notatkami odręcznymi );
• 563 jednostki złożone z notatek odręcznych w kopertach, nazwanych “teczkami, z kodem literowo-liczbowym (np. “A.9”) w dwóch kartonach
  • karton “A” zawierający: 164 koperty, 
  • karton “B”: 339 kopert.

Konieczne jest jeszcze oszacowanie zawartości kopert, nie wiadomo więc dokładnie ile zawierają one podjednostek, na które składają się kartki z notatkami, format A6, zapisane odręcznie długopisem lub piórem.

Notatki zamieszczone w czterech teczkach zostały ponownie ułożone, nadano im paginację ołówkiem zgodnie z zachowaną kolejnością, a każda z teczek została obłożona w nową teczkę wiązaną białą z papieru bezkwasowego. Podobnie ponumerowano fiszki, których układ zachowano (niektóre powiązane były w uszkodzone gumki, część odwrócone względem innych – zachowano taki układ, który wymaga konsultacji z autorem). Do jednego z kartonów (karton “F4”) włożone zostały fiszki, które nie były nigdzie pogrupowane i znajdowały się “luzem” wraz z całą dokumentacją w kartonie, w którym przez lata przechowywany był zbiór. Wszystkie materiały zostały zeskanowane i umieszczone na lokalnym komputerze w Katedrze Zabytkoznawstwa i Muzealnictwa.

TECZKI

W zachowanych teczkach znalazły się różnego rodzaju materiały: sprawozdania z prowadzonych prac badawczych nad dziejami polskiego muzealnictwa, notatki, fotografie. Niestety materiały te  w formie dokumentacji luźnej mogłyby być wielokrotnie przemieszane przez innych użytkowników i nie zachowały porządku nadanego przez autora oraz wymagają weryfikacji zgodnie z dokumentacją zachowaną w archiwum uczelnianym. Zawartość dokumentacji w teczkach z pewnością wymaga ponownego uporządkowania chronologicznego. Zastosowane rozwiązanie dla zasobów poszczególnych teczek jest tymczasowe i będzie jeszcze konsultowane bezpośrednio z badaczem. 

Zawartość teczek:

Teczka “1”

Teczka z napisem odręcznym na okładce długopisem niebieskim: “KATALOG MUZEÓW POL- / SKICH XIX i  1. poł. XX w.”, poniżej napis czerwonym flamastrem “Spis muzeów, izb / zestawienie archiwaliów “, poniżej przekreślone trzy wersy napisu odręcznego (skan T1_000043). Teczka zawiera:

• s. 1: kartka z notatką odręczną długopisem i czerwonym flamastrem z napisem – “projekt karty Muzeum + karta biograficzna / * proj. kart ikonograficznych”; kartka format A6, dwustronnie zapisana (skan T1_000044);
• s. 2-5: sprawozdanie z realizacji prac z 15-11-1979 r., maszynopis, A4, jednostronnie zapisany; sprawozdanie z realizacji prac z 04-06-1979 r.;  (skan T1_000045);
• s. 6-13: załącznik do sprawozdania z 1979 r.; sprawozdanie z realizacji prac nad katalogiem z 28-11-1978 r.; sprawozdanie z prac z 30-12-1977 (skan T1_000046);
• s. 15-17: sprawozdanie z 9-11-1978 r., z realizacji prac; opracowanie karty głównej do katalogu (skan T1_000047);
• s. 18-27: sprawozdanie z 15-11-1980 wraz z “charakterystyką zawartości” kwerend archiwalnych (skan T1_000048);
• koperta zielona z napisem czerwonym flamastrem  “….”, z 14 stronami z notatkami odręcznym długopisem na kartkach w kratkę, zapisanych jednostronnie (skan T1_000049);
• koperta zielona z napisem czerwonym flamastrem ” Dz. rkp. “Ossolineum” / sygn. 7478/II / 7241/II / (m.in. Muz. w Łowiczu, Rapperswil, i in.) , z 18 stronami z notatkami odręcznym długopisem na kartkach w kratkę, zapisanych jednostronnie(skan T1_000050, T1_000051);
• koperta zielona z napisem czerwonym flamastrem “KOMUNIKAT nr 23 [podkreślony] / listopad 1936 r.” , z 11 stron z notatkami odręcznym długopisem na kartkach w kratkę, zapisanych jednostronnie(skan T1_000052).

Teczka “2”

Teczka z napisem odręcznym na okładce długopisem niebieskim: “B. MANSFELD / Spr. z wykonania prac przy katalogi / muzeów polskich w XIX i 1 poł. XX w. / (II etap)”, (skan T_000053). Teczka zawiera:

• s. 1-14: sprawozdanie z realizacji prac z 15-11-1980 r. wraz z wykazem osób do słownika biograficznego (150 pozycji), opis katalogu (1 strona); maszynopis jednostronny A4 (skan T2_000054);
• s. 15: sprawozdanie z realizacji prac z 10-08-1977 r., 1 strona maszynopisu A4 (skan T2_000056);
• s. 16-33: sprawozdanie z realizacji prac z 04-06-1979 r., wraz z wykazem muzeów objętych katalogiem (298 pozycji), wykaz muzeów w innych krajach (6 pozycji), maszynopis jednostronny A4 (skan T2_000057);
• s. 34-59: załącznik 1 do wykazu osób przewidzianych do Słownika Biograficznego (193 pozycje i 198 pozycji), dwa wykazy nieuporządkowane, nie wiadomo do którego sprawozdania zostały dołączone; *wymaga o weryfikacji z dokumentacją archiwum uniwersyteckiego, maszynopis jednostronny A4 (T2_000058);
• s. 60-68: druga strona sprawozdania (-2-), karta główna muzeum, Załącznik 1 – zawartość problemów karty katalogowej do katalogi, karta biograficzna; wykaz literatury tematu (-2-) maszynopis na bibule, A4 (T2_000059).

Teczka “3”

Teczka z napisem odręcznym na okładce długopisem niebieskim: “Zbieracze i kolekcjonerzy w polskiej literaturze pamiętnikarskiej XIX w.” (skan T3_000060). Teczka zawiera:

• Czasopismo “Wołyń. Tygodnik Społeczny, Polityczny i Gospodarczy” z 02-02-1936, 8 stron, A3, z artykułem Józefa Śleszyńskiego, prezesa Wołyńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk pt. Bij, kto w Boga wierzy! (s.1) (tytuł podkreslony czerwona kredką) i z artykułem pt. Zbiory archiwalne Woł. Tow. PRzyjaciół Nauk (tytuł podkreslony czerwona kredką) autorstwa dra Juljana Niecia (s.6) (skan T_000061);
• s. 1-36: notatki odręczne długopisem na papierze, format A6 (2) i A5 (34) (skan T3_000062-65).

Teczka “4”

Teczka z napisem odręcznym na okładce długopisem niebieskim: “KATALOG MUZEÓW POLSKICH XIX- / I POŁ. XX W. / Materiały i sprawozdania” i dalej czerwonym flamastrem: “proj. kart: muzealnej, biograficznej, ikonograf., (skan T4_000067). Teczka zawiera:

• s. 1-50: Katalog muzeów polskich – kartoteka muzeów w układzie alfabetycznym miejscowości (310 pozycji) w Polsce i 6 w innych krajach (trzykrotne), spis muzeów objętych katalogiem,  dodatkowy spis (10 pozycji) maszynopis, dwustronny skan, A4 (skan T4_000068);
• s. 51-95: Katalog muzeów – kartoteka słownika biograficznego (kierowników, kustoszy, konserwatorów i in. autorów programów muzealnych, muzeologów, pracowników administracyjnych itp., (515 pozycji); załącznik nr 3 – opis kart dokumentacyjnych Słownika; maszynopis, dwustronny skan, A4 (skan T4_000069);
• s. 95-97: sprawozdanie z realizacji katalogu z 30-09-1977, maszynopis (2 strony), dwustronny skan, A4; 98-110 notatki odręczne (skan T4_000070, T4_000071);
• s. 111-121 : Katalog muzeów – karty odręcznie uzupełnione – notatki, muzeów etnograficznego w Toruniu, (skan T4_000072); 
• s. 122-135: drukowane karty materiałów ikonograficznych do katalogu muzeów polskich – muzeum narodowe zbiorów Czartoryskich, wypełnione odręcznie wydruki (skan T4_000073);
• fotografie czarno-białe zabytków rzemiosła artystycznego, 27 (skan T4_000075).

FISZKI

Fiszki bibliograficzne umieszczone zostały w pięciu pudełkach – dwóch granatowych, kartonowo-tekstylnych bez etykiety i w trzech kartonowych z etykietami: “Katalog muzeów polskich XIX i 1 poł.XX w. Bibliografia” (F3), “Katalog muzeów polskich 1 poł. XIX i XX w. Słownik Biograficzny do Katalogu / zestawienie nazwisk/ (F4), “Katalog muzeów polskich XIX i 1 poł. XX w. / zestawienie archiwaliów/” (F5).

• “Fiszki 1” zawiera fiszki bibliograficzne obejmujące zapisy bibliograficzne wydawnictw muzeów polskich w okresie międzywojennym – zagadnienia ogólne. 
• “Fiszki 2” obejmują fiszki bibliograficzne podzielone na następujące grupy: “Regionalizm europejski”, “Zagadnienia ogólne”, “Związki i organizacje muzealne”, “Inwentarze i katalogi”, “Wydawnictwa Związku Muzeów Polskich”, “Wydawnictwa o ZMP”, “Czasopisma”, “Bibliografia muzeów polskich”, “Czasopisma muzealne i inne polskie”, “O sytuacji i zadaniach polskich muzeów”, “Muzea i zbiory w Polsce”, “Inne muzea polskie i obce”, “Regionalizm w Polsce i na świecie”. 
• “Fiszki 3” zawierają wypis literatury tematu.
• “Fiszki 4” to wypis osób objętych opracowaniem do Słownika biograficznego; do kartonu włożono fiszki które znajdowały się “luzem” w kartonie z dokumentami i podzielono je na grupy literowe  od “F” do “H”, zgodnie z grupami fiszek założonymi gumkami, które niestety nie przetrwały próby czasu. 
• “Fiszki 5” to zespół fiszek zasobów archiwalnych, oraz wypis nazwisk z publikacji Edwarda Chwalewika. 

KARTONY Z NOTATKAMI w KOPERTACH

W dwóch kartonach znajdują się koperty, w których dr Bogusław Mansfeld zamieścił notatki i wypisy z literatury tematu, opracowań źródłowych, archiwaliów. Opracowania w kopertach pochodzą z badań prowadzonych w 1980 roku i obejmują wypisy z archiwalnych materiałów rękopiśmiennych znajdujących się w zbiorach Działu Rękopisów wrocławskiego Ossolineum, Dziale Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej i w Archiwum miasta Krakowa, w warszawskim Archiwum Akt Nowych. Badacz planował także kwerendy archiwalne przy Ministerstwie Kultury i Sztuki oraz w wojewódzkich oddziałach archiwów państwowych i ważniejszych muzeów polskich [Sprawozdanie z 15-11-1980]. Ich dokładna zawartość wymaga dalszego rozpoznania i oszacowania. 

***

Znaczenie “Archiwum Bogusława Mansfelda” i jego badań nad dziejami muzealnictwa polskiego do połowy wieku XX jest niewątpliwe i stanowi wielce przydatny materiał źródłowy. Wiadomo też, że badacz w znacznej mierze opracował biogramy do słownika biograficznego, które niestety nie znalazły się w “archiwum”. Z pewnością dalsze opracowanie spuścizny po doktorze Mansfeldzie, a także publikacja zebranej przez niego bibliografii muzealnictwa polskiego przyczyniłaby się do wypełnienia luki w wiedzy o historii muzeów XIX i XX wieku.

Małgorzata Baka