16.09.2017 | 

 

Początki wystaw powszechnych najczęściej sytuuje się w XVII w., podając jako pierwszy przykład nowoczesnej ekspozycji wystawę w Paryżu w 1648 roku oraz późniejsze  tego typu realizacji w Londynie (1756 i 1761) oraz Pradze (1791) [Ołdziejewski 1928: 3]. Ten ostatni przykład podał również autor krótkiej monografii wystaw wszechświatowych, opublikowanej Gazecie Rzemieślniczo-Przemysłowej [Historja wystaw… 1900: 5], który zwrócił uwagę na odejście od tematyki artystycznej ku przemysłowej [1]. Praska ekspozycja stała się przyczynkiem dla organizacji podobnej wystawy w Paryżu w 1798 roku z tą różnica, że patronat nad nią objął ówczesny minister spraw wewnętrznych. Trwająca trzy dni ekspozycja zlokalizowana była na Polach Marsowych, a na jej potrzeby zbudowano tymczasowe pomieszczenia dla ponad 100 wystawców z Paryża i okolic. W kolejnych latach prezentacje organizowano zarówno pod auspicjami rządowymi, jak i pod patronatem towarzystw i zrzeszeń, których celem stało się propagowanie rodzimego przemysłu, handlu, a później również kultury materialnej, m.in. rzemiosła i etnografii. Pomysł wystawy międzynarodowej pojawił się dopiero w połowie XIX wieku [2], a jej najpełniejszą realizacją stała się ekspozycja z 1851 roku w londyńskim Hyde Parku, na którą zaproszeni zostali przedstawiciele „wszystkich ludów ucywilizowanych”. Trwająca 144 dni wystawa zgromadziła ponad 17 000 wystawców, gównie z Anglii, Francji, Niemiec, Austrii, USA, Belgii oraz pozostałych państw z Europy oraz Australii i Oceanii. Wystawę zwiedziło ponad 6 milionów osób, co wpłynęło nie tylko na sukces ekonomiczny wystawy ale i prestiż społeczny i kulturowy. Bodaj najbardziej trwałym efektem wystawy było powstanie Muzeum South Kensington, znanego obecnie pod nazw Victoria & Albert Museum (V&A). Szczególna popularność wystaw światowych przypadała na 3 ćwierć XIX wieku, a jej ukoronowaniem stała się wystawa paryska z 1900 roku [Ołdziejewski 1928: 30-32].

Pierwszą wystawę przemysłową na terenie zaboru rosyjskiego zorganizowano już w 1821 roku na mocy Rozporządzenia Namiestnika z 1818 roku, które przewidywało organizację naprzemiennie, co dwa lata wystaw przemysłowych oraz artystycznych. Do 1830 roku odbyły się 4 tego typu wydarzenia. W związku z napiętą sytuacją polityczną po powstaniu listopadowym, wystawy wznowiono dopiero w 1841 roku organizując warszawską Wystawę Przemysłową, jednak inicjatywa rządowa ustała już kilka lat później, wraz z polsko-rosyjską wystawą przemysłową zrealizowaną w 1861 roku [Ołdziejewski 1928: 44-45]. W drugiej połowie XIX wieku inicjatywę przejęły towarzystwa i instytucje, których celem było ożywienie rodzimego rzemiosła i handlu. Najważniejszą wystawą tego okresu była warszawska Wystawa Przemysłowo-Rolnicza, zorganizowana w 1874 roku na Polach Ujazdowskich, gdzie zbudowano ok. 40 pawilonów dla wystawców [3]. Prezentacja ta „Stanowiła szczęśliwy zwrot w produkcji ekonomiczno-rolniczej Królestwa, wstrząśniętej wypadkami powstania 1863 r.” [Ołdziejewski 1928: 46]. Nie była to jedyna konsekwencją wystawy. Dzięki funduszom uzyskanym z organizacji wystawy przystąpiono do realizacji projektu Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, którego głównymi założycielami byli Jan Tadeusz ks. Lubomirski, Józef hr. Zamoyski, Jakób Natanson oraz Karol Dietrich. W komitecie założycielskim zasiadał m.in. Ludwik hr. Krasiński, którego pawilon na Wystawie wzbudzi tak wielki aplauz wśród zwiedzających. Jemu właśnie muzeum zawdzięczało możliwość zakupienia zabudowań pobernardyńskich przy ul. Krakowskie Przedmieście 66, które po modernizacji i adaptacji stały się siedzibą powołanego w 1875 roku Muzeum Przemysłu i Rolnictwa [Muzeum przemysłu i rolnictwa…, 1929: 5]. Nieprzypadkowo również w pierwszych latach funkcjonowania placówki na pierwszy plan wysunęła się działalność wystawiennicza [4].

Przykładem innego warszawskiego muzeum, którego początki wiążą się z wystawą krajową jest Muzeum Towarzystwa Higienicznego, zainicjowane w 1898 roku. Jego powstanie poprzedzała pierwsza i druga Wystawa Hygjeniczna, urządzona kolejno w 1887 i 1896 roku, których organizatorem była redakcja miesięcznika „Zdrowie” [5] z dr Józefem Polakiem na czele [Korczak 1998: 263]. Pierwsza z nich zorganizowana na terenie parku Ujazdowskiego poświęcona była głównie propagowaniu higieny, druga, urządzona na terenach obecnej Politechniki Warszawskiej, prezentowała zdobycze współczesnej medycyny, w tym działania promieni Roentgena czy lamp żarowych [6]. Współcześni za szczególne osiągnięcia wystawy uznali propagowanie idei kąpieli ludowych, organizację stacji meteorologicznej oraz stacji pogotowia, sprowadzonej z Wiednia dzięki ofiarności hr. Przezdzieckiego [Daniłowicz-Strzelbicki 1896: 161]. Relacjonujący wystawę Kazimierz Daniłowicz-Strzelbicki pisał „(…) oto w tych działach tak bogate leżą materyały, że nieodżałowaną byłoby rzeczą, gdyby zginąć miały w zapomnieniu” [Daniłowicz-Strzelbicki, 1896: 168]. Sugestie te nie były przypadkowe, skoro kronikarz „Gazety Przemysłowo-Rzemieślniczej” stwierdził „Jedną z kwestyj omawianych obecnie niemal codziennie w prasie warszawskie, jest projekt utworzenia Muzeum hygienicznego. Okazy są, bo pozostawały po wystawie hygienicznej, bo ofiarowali je lekarze i przemysłowcy, ale niema lokalu, w którym można by je złożyć i uporządkować” [Wiadomości bieżące…, 1896: 342]. Muzeum udało się założyć dopiero w 1898 roku, i stanowiło ono jeden z celów powołanego w tym samym roku Warszawskiego Towarzystwa Hygienicznego. W Radzie Zarządzającej zasiedli m.in. Józef Polak, Aleksander Głowacki (Bolesław Prus) i Stanisław Markiewicz. Na temat samego muzeum niewiele wiadomo, najprawdopodobniej stanowiło ono jeden z elementów dodatkowych nastawionego na działalność oświatową i praktyczną towarzystwa, które od 1912 roku mieściło się w nowym gmachu przy Karowej 31. Tam też miało swoją siedzibę warszawskie muzeum.

„Wystawomania”, o której pisał Keppe w „Ateneum” pozwoliła na organizację kilku istotnych ekspozycji tematycznych, m.in. Wystawy Ogrodniczej (1886), Wystawy Pracy Kobiet (1889) czy Wystawy Metalowej (1895), na której zaprezentowało swoje zbiory Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej, powołane w 1891 roku. Warto bowiem pamiętać o tym, że muzea nie tylko były organizatorami wystaw, ale (znacznie częściej) ich uczestnikami. Dla przykładu wspomniane muzeum rzemieślnicze uczestniczyło w m.in. w organizowanej przez Muzeum Przemysłu i Rolnictwa wystawie wyrobów skórzanych (1894), ale także w wystawie rzemieślniczej w Niżnym Nowogrodzie (1895).

Warszawa nie była jedynym ośrodkiem, w którym decydowano się na organizację wystaw. Podobne inicjatywy podejmowano w Kielcach, Łodzi, Łomży czy Radomiu. Duże znaczenie miała lubelska Wystawa Rolniczo-Przemysłowa zorganizowana w 1901 roku, która zgromadziła ponad 800 wystawców, w tym również z zagranicy [Druga wystawa… 1902], a także Wystawa Przemysłowo-Rolnicza w Częstochowie, zrealizowana w 1909 roku Wystawa Rzemieślniczo-Przemysłowa w Łodzi z 1912 roku [7]. Na terenie Królestwa Kongresowego dominowały wystawy o profilu rolniczym, które oprócz czysto ekonomicznych względów przyczyniały się do zainteresowania i gromadzenia zbiorów wytwórczości rękodzielniczej i sztuki ludowej, stając się zaczątkiem zbiorów muzealnych, a także tworząc wzory dla rzemiosła i przemysłu artystycznego [Bujak 1975: 16].

Równolegle do wystaw przemysłowych w Królestwie Kongresowym organizowano wystawy o historycznym, a także przyrodniczym. Jedną z takich wystaw była ekspozycja zorganizowana w 1898 roku w Łomży. Wystawa sztuk pięknych i zabytków starożytności prezentowała obiekty z różnych dziedzin, m.in. rzemiosło artystyczne, archeologia, numizmaty, obiekty etnograficzne, zabytki kościelne, książki i rękopisy, osobliwości, głównie z kolekcji prywatnych, w tym od wybitnego etnografa Zygmunta Glogera oraz archeologa Franciszka Tarczyńskiego [8]. Próby powołania muzeum miejskiego poczyniono już w dniu otwarcia, jednak brak zaangażowania społeczności lokalnej i władz miejskich zahamowały ten proces. Niemniej jednak to właśnie na łomżyńską wystawę powoływali się twórcy otwartego kilka lat później Muzeum Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego Oddział w Łomży [Jastrzębski 1998].

W większości przypadków jednak wystawy artystyczne organizowane były przez instytucje o profilu stricte artystycznym, jak warszawskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. W mniejszych ośrodkach zazwyczaj „czystą” sztukę łączono z użytkową, rzemiosłem, etnografią lub archeologią (starożytnościami), rzadziej tematyka historyczną lub naukową. Do rzadkości należały niezależne ekspozycje, jak w przypadku lubelskiej wystawy artystycznej, której inicjatorem, jak pisze kronikarz lubelskiego „Kurjera”, była młodzież szkolna [Wystawa prac… 1909: 2]. W przypadku prezentowanej w tym samym roku wileńskiej Wystawy urządzeń mieszkaniowych, prezentowanej przez towarzystwo Urządzania Mieszkań, wydzielono specjalną „salę artystyczną”, [Wrażenia wileńskie… 1909: 14]. Zasadniczo jednak w projekcie wystawy samego działu „artystycznego” nie przewidywano [Wystawa urządzeń…1909: 272]. Nie powinno to jednak dziwić, skoro w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku na prowincji wystawy obejmowały przede wszystkim dziedziny rzemiosła i rękodzieła, natomiast w ośrodkach miejskich wyraźna była specjalizacja w wybranej dziedzinie, reprezentowanej przez organizatora wystawy.

Powyższa prezentacja, bazująca wyłącznie na wybranych przykładach stanowi zaledwie wstęp dla szczegółowych badań nad wpływem wystaw krajowych na działalność muzealniczą. Przytoczone przykłady potwierdzają głęboki związek między tymi dwoma zjawiskami, jednak konieczna jest dalsza analiza tematu, na podstawie której możliwe będzie wskazanie związków personalnych i instytucjonalnych, wpływów poszczególnych ekspozycji na muzea i udziału instytucji w propagowaniu danej dziedziny wiedzy tak w dużych ośrodkach miejskich, jak i na prowincji. Ze względu na pokaźny zakres tematyczny i obszarowy niniejsza praca stanowi zaledwie przyczynek do takich badań.

Aldona Tołysz


PRZYPISY

[1] Jak pisze Ołdziejowski praska wystawa nosiła tytuł „gabinet towarów” i prezentowała czeskie wyroby rękodzielnicze [Ołdziejowski, 1928: 4]. Proponowane przez autora „Historji wystaw” przejście od wystaw artystycznych do rzemieślniczych to pewnego rodzaju uproszczenie, mające na celu ukazanie nobilitacji rzemiosła jako istotnej części kultury materialnej narodu.
[2] Francuski archeolog Jacques Boucher de Crèvecœur de Perthes pisał już w 1833 roku „Jakże wspaniałą i bogatą musiałaby być wystawa ogólnoeuropejska, jak cenne i pouczające rzeczy widzielibyśmy na niej!”, cyt. za Historja wystaw…, 1900: 5. Ołdziejowski słowa te cytuje w kontekście wystawy w Paryżu w 1834 roku.
[3] Kronikarz „Tygodnika Illustrowanego” pisał „Wystawa przedstawia się imponująco…Liczba wystawców jest spora, chociaż wielką jéj nazwać niepodobna, bo nie przechodzi óśmiuset. Za to liczba okazów dosięga dziesięciu tysięcy (…)” [pisownia oryginalna], [Kronika tygodniowa…, 1874: 178]. Literatura na temat wystawy w ówczesnej prasie jest dosyć obszerna, warto zapoznać się m.in. z tekstami M. Laurysiewicza publikowanymi w „Tygodniku Illustrowanym”, nr 351-355, czy relacjami z „Gazety Przemysłowo-Rzemieślniczej” nr 39-40, patrz bibliografia.
[4] „Uznając wielką doniosłość periodycznych wystaw dla celów popierania przemysłu i rzemiosł, Muzeum urządziło ich cały szereg (…)” [Muzeum przemysłu i rolnictwa…, 1929: 6]. Taki stan rzeczy krytykował m.in. Józef Keppe pisząc „Nasza instytucya, niestety, posiada dotychczas jedynie gmach bardzo okazały, tytuł i… prawo urządzania wystaw”, i dalej „Tymczasem życie w muzeum płynie nieprawidłowo; – śpi ono zbyt wiele i przebudza się zaledwie kilka razy na rok, kiedy w murach jego odbywają się wystawy. (…) Niektórzy, pesymiści, widzą i w téj działalności zła stronę; twierdzą oni, że Muzeum przyczyniło się do rozwoju wystawomanii, gdyż zbytnio hołduje wystawom, które ostatecznie szkody nie przynoszą, ale téż i wiele dobrego zrobić nie mogą”, [Keppe 1890: 462, 463]
[5] Czasopismo „Zdrowie: miesięcznik poświęcony hygienie publicznej i prywatnej” publikowane było od 1885 pod redakcją Józefa Polaka. Od 1900 roku stało się oficjalnym organem Warszawskiego Towarzystwa Hygienicznego.
[6] Omówienie obu wystaw znajduje się również na stronie Polskiego Towarzystwa Higienicznego, w zakładce Historia, zob. http://pth.pl/index.php?id_menu_left=5&id_info=1&str_glowna=2&id_typ_obslugi=3&sub_id_info_d=&id_info_o=0&id_oddz=23.
[7] Relacje z tej wystawy zamieszczone zostały m.in. w łódzkiej gazecie „Rozwój. Dziennik polityczny, przemysłowy, ekonomiczny, społeczny i literacki, ilustrowany” z 1912 roku, w numerach 57, 63, 77, 80 oraz 84, patrz bibliografia.
[8] Przygotowania do wystawy i jej przebieg relacjonowano w „Echach Płockich i Łomżyńskich”, w numerach 23, 32, 34-35, 37, 40, 42, 44, 46-48, 50-51, 53-54 z roku 1898, patrz bibliografia.


BIBLIOGRAFIA

Bujak Jan, 1975. Muzealnictwo etnograficzne w Polsce (do roku 1939), Kraków: nakł. UJ.
Daniłowicz-Strzelbicki Kazimierz, 1896. Wystawa hygieniczna, „Ateneum: pismo naukowe i literackie”, t.3 (83), z. 7, 159-169.
Druga Wystawa Rolniczo-Przemysłowa w Lublinie 1901: wspomnienia i notatki, 1902. opr. Radwan Julian, Kiesewetter Wiktor, Lublin: Drukarnia M. Arcta.
Historja wystaw wszechświatowych, 1900. „Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza”, r. 17, nr 1, s. 5.
Jastrzębski Jerzy, 1998. Muzealnictwo w Łomży w latach 1898-1998, Łomża: Muzeum Północno-Mazowieckie.
Keppe Józef, 1890. Wystawa przemysłowo-rzemieślnicza w Warszawie, „Ateneum: pismo naukowe i literackie”, t. 2 (58), z. 6, s. 462-477.
Korczak Cezary Włodzimierz, 1998. Jubileusz 100 lat Polskiego Towarzystwa Higienicznego, „Hygeia” nr 49, s. 263-267.
Kronika tygodniowa. Krajowa, 1874. „Tygodnik Illustrowany”, t. 14, nr 351, s. 178.
Laurysiewicz M., 1874a. Z wystawy rolniczej, „Tygodnik Illustrowany”, t. 14, nr 351, s. 180-182.
Laurysiewicz M., 1874b. Z wystawy rolniczej, „Tygodnik Illustrowany”, t. 14, nr 352, s. 203.
Laurysiewicz M., 1874c. Z wystawy rolniczej, „Tygodnik Illustrowany”, t. 14, nr 353, s. 212-214.
Laurysiewicz M., 1874d. Z wystawy rolniczej, „Tygodnik Illustrowany”, t. 14, nr 354, s. 230.
Laurysiewicz M., 1874e. Z wystawy rolniczej, „Tygodnik Illustrowany”, t. 14, nr 355, s. 245-247.
Łomża. Wystawa archeologiczna, 1898. Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 23, s. 2.
Łomża. Zaproszenie do udziału w wystawie sztuk pięknych w Łomży, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 32, s. 3.
Łomża. Wystawa w Łomży, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 34, s. 3.
Łomża. Projekt wystawy sztuk pięknych, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 35, s. 3.
Łomża. Wystawa archeologiczna, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 37, s. 3.
Łomża. Wystawa w Łomży, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 40, s. 3.
Łomża. Wystawa / Katalog wystawy, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 42, s. 3.
Łomża. Wystawa, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 44, s. 2.
Łomża. W przeddzień wystawy, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 46, s. 2-3.
Łomża. Wystawa archeologiczna, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 47, s. 2. 
Łomża. Otwarcie wystawy, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 48, s. 2-3. 
Łomża. Muzeum miejskie, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 48, s. 3.
Łomża. Z wystawy, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 48, s. 3.
Łomża. Z wystawy, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 50, s. 2.
Łomża. Z wystawy, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 51, s. 3.
Łomża. Z wystawy, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 51, s. 2-3.
Łomża. Wystawa, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 53, s. 2. 
Łomża. Po wystawie, 1898. „Echa Płockie i Łomżyńskie”, r. 1, nr 54, s. 3.
Muzeum przemysłu i rolnictwa w Warszawie: 1875-1929, 1929. Warszawa.
Ołdziejewski Kazimierz, 1928. Wystawy powszechne: ich historja, organizacja, położenie prawne i wartość społeczno-gospodarcza, Poznań: Związek Towarzystw Kupieckich w Poznaniu.
Wiadomości bieżące. Muzeum higieniczne, 1896. „Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza”, r. 13, nr 43, s. 342-343.
Wrażenia wileńskie. Dookoła wystawy mieszkań, 1909. „Świat pismo tygodniowe ilustrowane”, r. 4, nr 41, s.13-15.
Wystawa prac artystycznych lubelskiej młodzieży szkolnej, 1909. „Kurjer”, r. 4, nr 101, s. 2.
Wystawa przemysłowo-rolnicza, 1874a. „Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza: pismo tygodniowe z rysunkami”, r. 3, nr 38, s. 297-298.
Wystawa przemysłowo-rolnicza, 1874b. „Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza: pismo tygodniowe z rysunkami”, r. 3, nr 39, s. 305-30.
Wystawa przemysłowo-rolnicza, 1874c. „Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza: pismo tygodniowe z rysunkami”, r. 3, nr 40, s. 314-316.
Wystawa rzemieślniczo-przemysłowa, 1912. „Rozwój. Dziennik polityczny, przemysłowy, ekonomiczny, społeczny i literacki, ilustrowany”, r. 15, nr 57, s. 4.
Z wystawy rzemieślniczo-przemysłowej, 1912. „Rozwój. Dziennik polityczny, przemysłowy, ekonomiczny, społeczny i literacki, ilustrowany”, r. 15, nr 63, s. 4.
Wystawa rzemieślnicza, 1912a. „Rozwój. Dziennik polityczny, przemysłowy, ekonomiczny, społeczny i literacki, ilustrowany”, r. 15, nr 77, s. 2.
Wystawa rzemieślnicza, 1912b. „Rozwój. Dziennik polityczny, przemysłowy, ekonomiczny, społeczny i literacki, ilustrowany”, r. 15, nr 80, s. 2.
Wystawa rzemieślnicza, 1912c. „Rozwój. Dziennik polityczny, przemysłowy, ekonomiczny, społeczny i literacki, ilustrowany”, r. 15, nr 84, s. 3.
Wystawa urządzeń mieszkaniowych, 1909. „Przegląd Techniczny”, t. 47, nr 22, s. 272.
Złotkowski Dariusz, 2009. Wystawa Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie 1909 roku w świetle prasy polskiej, Częstochowa: Muzeum Częstochowskie, Częstochowskie Towarzystwo Naukowe.


CZYTELNIA >>>


 

Print Friendly, PDF & Email

Redaktor

Dodaj komentarz