Projekt utworzenia muzeum w Lublinie pojawił się już na początku XX wieku. Językoznawca i etnograf Hieronim Łopaciński (1860-1906) „Słówku o potrzebie zakładania bibliotek i muzeów miejscowych i prowincjonalnych” (1903) wskazywał na konieczność utworzenia tego rodzaju instytucji w mieście. Jak pisał: w muzeach „prowincjonalnych lub miejscowych powinno być wszystko, co by dało pojęcie o tym właśnie miejscu, o tej prowincji, w której muzeum się znajduje, a więc poczynając od tworów przyrody aż do wytworów ducha ludzkiego”.
Inicjatywę tę podjęło w 1905 roku Lubelskie Towarzystwo Rolnicze. W artykule programowym Andrzej Berezowski tak określił cele powstającej instytucji: „W muzeum naszem zajmą pokaźne miejsce okazy cechujące przyrodę i produkcję rolniczo-przemysłową ziemi lubelskiej: pragnęlibyśmy odzwierciedlić w nim życie ludzi Lubelskiego, jego stroje, budownictwo i sprzęt domowy i przemysł, jego wierzenia i obyczaje prastare. Chcielibyśmy na koniec zebrać zabytki odwiecznej kultury naszej, od życia przedhistorycznego począwszy aż do czasów najnowszych, by uchronić od zguby i zagłady, a oddać przyszłym pokoleniom niejedną pamiątkę ojczystą”.
Początkowo muzeum, otwarte w 1906 roku, znajdowało się w sali na II piętrze w gmachu podominikańskim. Do 1911 pozostawało pod zarządem Towarzystwa Rolniczego, a przez kolejne trzy lata kierował nim Oddział Lubelski Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. W 1914 roku powołano Towarzystwo „Muzeum Lubelskie”, a zgromadzone zbiory przeniesiono do wyremontowanego budynku popijarskiego przy dawnej posesji Ignacego Jaworowskiego przy ul. Namiestnikowskiej 289 (ob. Narutowicza 4).
W 1915 roku Towarzystwo „Muzeum Lubelskie” podjęło decyzje o przejęciu zbiorów towarzystw – Rolniczego, Higienicznego, Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego i Towarzystwa Biblioteki Publicznej oraz o utworzeniu własnych zbiorów. Kolekcja obejmowała zbiory przyrodnicze oraz związane z produkcją rolniczo-przemysłową ziemi lubelskiej: lubelskie stroje, budownictwo, sprzęt domowy i przemysł; zabytki kultury od prehistorii po czasy najnowsze. Do najcenniejszych okazów należały pamiątki po Adamie Mickiewiczu.
Wybrana bibliografia:
- 100 lat Muzeum Lubelskiego (1906-2006): 100 najciekawszych zabytków ze zbiorów własnych, red. Grażyna Jakimińska, Zygmunt Nasalski, Lublin 2006.
- 110 lat Muzeum Lubelskiego: kalendarium, oprac. Magdalena Piwowarska, Lublin 2016.
- Alfred Gauda, Zygmunt Nasalski, Muzeum Okręgowe w Lublinie: informator, Lublin 1981.
- Hieronim Łopaciński, Słówko o potrzebie zakładania bibliotek i muzeów miejscowych i prowincjonalnych, Lublin 1903
- Sprawozdanie Towarzystwa pod nazwą Muzeum Lubelskie za rok 1915., Lublin 1915.
- Statut Towarzystwa pod nazwą Muzeum Lubelskie w Lublinie, Lublin 1934.
- Odezwa w sprawie poparcia działalności Towarzystwa pod nazwą Muzeum Lubelskie w Lublinie
[mh]
