Warszawa, 1747-1795, Biblioteka Załuskich

Biblioteka Załuskich została otwarta w 1747 r., jako pierwsza na ziemiach Rzeczpospolitej i jedna z pierwszych i największa w Europie XVIII w. Ufundowana została przez braci Załuskich, biskupa Józefa Andrzeja i biskupa Andrzeja Stanisława. W założeniach miała gromadzić, katalogować i udostępniać możliwie pełny zasób narodowego piśmiennictwa – ogółem obejmowała 400 tysięcy tomów, 20 tysięcy rękopisów i 40 tysięcy rycin. Posiadała też zbiory historii naturalnej,  numizmatów i medali, map, przyrządów naukowych, grafiki oraz malarstwa i rzeźby, w tym przede wszystkim portretów.

Biblioteka mieściła się w Pałacu Daniłowiczowskim zw. potem Dom pod Królami (ob. Warszawa, ul. Daniłowiczowska, róg Hipotecznej). Biblioteka miała stać się ośrodkiem życia literackiego i naukowego w Rzeczpospolitej, z czym związana była promocja uczonych i badaczy, rozwijanie kontaktów naukowych.

Ekspozycja o charakterze muzealnym zorganizowana była w Sali bibliotecznej na piętrze pałacu Daniłowiczowskiego. Jak pisał J. Kozłowski: „Na sali stały także gabloty z okazami natury oraz  – prawdopodobnie – globusy (chronione od kurzu tekturowymi pokrowcami). Zdobiły czytelnię liczne miedzioryty, popiersia postaci uosabiających różne dziedziny wiedzy, medaliony z wizerunkami uczonych polskich i starożytnych oraz posągi osób zasłużonych dla kraju” i dalej: „Do wielkiej galerii można było wejść zarówno od strony dziedzińca, jak i z dwóch wież alkierzowych. Obaj bracia traktowali galerię jako odrębną i równorzędną część budynku; mówili oni o ‘bibliotece i galerii’. Jest prawdopodobne, że to właśnie w wielkiej galerii przedstawiali zwiedzającym obraz dziejów Rzeczypospolitej. Historię jej obrazowały popiersia królów i dostojników”.

Po upadku insurekcji kościuszkowskiej na osobisty rozkaz Katarzyny II Biblioteka Załuskich została skonfiskowana i wywieziona do Petersburga (w 1814 r. na podstawie jej zbiorów powstała Cesarska Biblioteka Publiczna). W 1821 r. podczas remontu po pożarze odnaleziono reliefowe popiersia królów polskich eksponowane uprzednio w Bibliotece (w 1900 r. umieszczono je na elewacji budynku)zbiory te zostały częściowo zwrócone na mocy Traktatu Ryskiego w l. 1921-1934.

 Bibliografia:

• E. Chwalewik, Losy zbiorów polskich w Rosyjskiej Bibliotece Publicznej w Leningradzie, Warszawa 1926
• E. Kuntze, Układy o zwrot Biblioteki Załuskich, Lwów 1930.
• M. Łodyński, Z dziejów „Biblioteki Rzeczypospolitej Załuskich zwanej” w l. 1785-94, Warszawa 1935
• P. Bańkowski, Ze studiów nad rękopisami byłej cesarskiej biblioteki publicznej w Petersburgu Nakładem „Przeglądu Bibliotecznego”, Kraków 1937
• Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców. Oprac, i wstępem poprzedził W. Zawadzki, t. I—II, Warszawa 1963.
• J. Mayer, Zalusciana w „Bibliotheąue Germaniąue” (Amsterdam 1729—1741) i w „Nouvelle Bibliotheąue Germaniąue” (Amsterdam 1746—1760), „Roczniki Biblioteczne” 1970, z. 1/2.
• J. Kozłowski, Szkice o dziejach Biblioteki Załuskich, Wr. i in.: Ossolineum 1986
• T. Zarzębski, Biblioteka Rzeczypospolitej Załuskich zwana (Fakty z dziejów), „Rocznik Bibl. Nar.” 27/28:1991/92
• J. Kozłowski, Źródła do rekonstrukcji Biblioteki Załuskich, Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, 15(1993)
• S. Roszak, Środowisko intelektualne i artystyczne Warszawy w połowie XVIII w. Między kulturą Sarmatyzmu a Oświecenia, Toruń 1997
• Pamiątki dziejów Biblioteki Załuskich, opr. J. Płaza i B. Sajna, Biblioteka Narodowa, Warszawa 1997
• P. Gancarczyk, J. Guzy-Pasiak, Odnaleziony rękopis ze zbiorów Biblioteki Załuskich, “Cenne, bezcenne, utracone”, 2008, nr 1, s. 22-23.J. Kozłowski, Biblioteka Załuskich w dwunastu odsłonach, „Roczniki Biblioteki Narodowej” 33 (2001)
• Bracia Załuscy. Ich epoka i dzieło, Zbiór studiów pod red. D. Dukwicz, Biblioteka Narodowa, Warszawa 2011.

[tr]