W 1876 roku w Kwidzynie założone zostało okręgowe Towarzystwo Historyczne w Kwidzynie (Historischer Verein für den Regierungsbezirk), które od początku swojej działalności gromadzić zaczęło pamiątki historyczne. Pierwsza wystawa zbiorów miała miejsce na Gmachu kasyna przy Grün Strasse (obecnie ul. Piłsudskiego).
Wśród gromadzonych przez Towarzystwo zbiorów znajdowały się m.in. kolekcja numizmatyczna, pieczęcie, mapy, nieliczne obrazy, które w większości stanowiły część gromadzonych przez Towarzystwo zbiorów archiwalnych i bibliotecznych. Szybko rosła także kolekcja okazów archeologicznych, m.in. dzięki działalności George’a von Hirschfelda radcy regencji i archeologa amatora, przewodniczącego Zarządu Towarzystwa w latach 1876-1881, a także dzięki prowadzonym w 1889 roku pracom wykopaliskowym. Projektowane wówczas muzeum nie zostało zrealizowane.
Na początku lat dwudziestych przystąpiono do organizacji muzeum, które miało zostać otwarte w 1924 roku. Jego trzonem miała zostać kolekcja Towarzystwa, apelowano także o przekazywanie darów. Ostatecznie muzeum zostało otwarte w 1926 roku, dzięki staraniom niemieckiego archeologa, nauczyciela i muzealnika, a w latach 1926-1945 kierownik Heimatmuseum „Westpreußen” in Marienwerder Waldemara Heyma. Celem muzeum stało się propagowanie dziejów kultury niemieckiej na terenie Prus Zachodnich, a także pobudzanie do współpracy gospodarczej, ekonomicznej i społecznej. Szczególne znaczenie dla kwidzyńskich zbiorów miały artefakty archeologiczne i badanie przeszłości regionu, co było zgodne z zainteresowaniami ówczesnego dyrektora instytucji,
Trudno ustalić w jakim stopniu kolekcja Towarzystwa była dostępna dla zwiedzających. Do początku XX w. na temat zbiorów pojawiały się krótkie informacje w wydawanym przez Towarzystwo czasopiśmie Zeitschrift des Historischen Vereins für den Regierungsbezirk Marienwerder. W dwudziestoleciu międzywojennym Towarzystwo mieściło się w gmachu Zachodniopruskiego Ziemstwa Kredytowego (Landschaftsgebäude) przy Flottwellplatz (ob. ul. Słowiańska, budynek Sądu Rejonowego).
Kolekcja obejmowała wówczas m.in. zbiory archeologiczne i krajoznawcze związane z Prusami Zachodnimi, z obszaru dzisiejszych powiatów kwidzyńskiego, sztumskiego i suskiego. Źródłem eksponatów były m.in. badania archeologiczne prowadzone na trenie zamku w Kwidzynie, Bystrzycy, Podzamcza, Starego Targu i Starzykowa, a także dary mieszkańców i nabytki. Dzięki temu zgromadzono okazy z epoki lodowcowej, epoki kamienia łupanego, czasów Zakonu Krzyżackiego, a także przykłady obiektów reprezentujących kulturę chłopską XVIII i XIX wieku, obejmującą m.in. produkcję rzemieślniczą, piernikarstwo, garncarstwo, przemysł tekstylny i meblowy.
W 1944 roku część zbiorów wywieziono do Niemiec, pozostałe okazy zabezpieczono w okolicznych miejscowościach. W 1945 roku okazy te zostały przejęte przez polskie władze, a obecnie znajdują się w Muzeum w Kwidzynie.
Więcej na temat tej instytucji zob. m.in.
- Sylwia Kawska-Tatara, Negatywy dawnego Heimatmuseum Westpreussen in Marienwerder w zbiorach Muzeum w Kwidzynie [ w:] Dagerotyp nr 15, Warszawa 2006, s. 55-67
- Stefan Kwiatkowski, Miejsce Kwidzyna w niemieckiej historiografii Prus Wschodnich i Zachodnich [w:] Dzieje historiografii Prus Wschodnich i Zachodnich do 1920 roku, Toruń 1989
- Alfons Lemański, Muzeum Regionalne w Kwidzynie. Historia, stan obecny, i potrzeby, [w:] Gdańskie Zeszyty Humanistyczne, Prace Pomorzoznawcze, 1967, nr 15, s. 407-435
- Alfons Lemański, Muzeum kwidzyńskie. Wspomnienia, [w:] Zeszyty Kwidzyńskie, 2001, nr 4
- Aleksandra Żórawska, Ponownie „odkryty” grób skrzynkowy z miejscowości Prusy (Jarantowice), powiat wąbrzeski, „Światowid” tom IV (XLV), fasc. B, 2002, s. 249-253
- Zeitschrift des Historischen Vereins für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1924
- “Bericht über die Tätigkeit des Heimat-Museum “West-Preußen” erstattet durch den Leiter, Studienrat Heym”, Zeitschrift des Historischen Vereins für den Regierungsbezirk Marienwerder, 1926, s. 11-17
- Historia / Niemieckie Heimatmuseum Westpreussen, portal http://zamek.kwidzyn.pl
[ks/ato]
