Zbiory muzealne Pałaców Cesarskich w Warszawie

Zbiory muzealne Pałaców Cesarskich w Warszawie stanowią mało dotąd dostrzegany aspekt historii stołecznego muzealnictwa. Nazwa ta nie jest historyczna, ale Pałac na Wyspie, Biały Domek, pałac Myślewicki i Belweder w epoce rozbiorów stały się dość istotnymi, mającymi charakter na poły muzealny, miejscami udostępniania sztuki.

Już w 1796 roku za panowania pruskiego na własność królewską przeszły niektóre budowle koronne (Zamek Królewski, pałac Brühla, kolegium pojezuickie i pałac Saski). Z kolei kompleks przestrzenny Łazienek w roku 1817 Rząd Królestwa Polskiego wykupił od Teresy z Poniatowskich Tyszkiewiczowej dla cara Aleksandra I (jako jego rezydencja na czas pobytu w Warszawie); nieco później Wielki Książę Konstanty Pawłowicz nabył od Teresy Kickiej Belweder, gdzie polecił wznieść klasycystyczny pałac wedle planów Jakuba Kubickiego. Budowlami tymi administrował z ramienia Rządu Królestwa Polskiego intendent Łazienek, Ignacy Banczakiewicz, od 1832 jako Intendent Łazienek i Belwederu (żona Wielkiego Księcia Joanna Grudzińska zapisała go w testamencie królowi polskiemu „ktokolwiek by nim  nie był”). W 1839 roku utworzono Zarząd Pałaców Cesarskich, urząd podporządkowany Ministerstwu Dworu w Petersburgu, w którego gestii obok trzech powyższych budowli pozostawały też inne nieruchomości, m.in. Zamek Królewski, pałac Brühla, Pałac pod Blachą. Potem przekształcono go w ograniczony w kompetencjach Warszawski Zarząd Pałacowy (1885), a zniesiono już po rewolucji w Rosji.

O funkcjach muzealnych można mówić w przypadku Pałacu na Wyspie, Białego Domku i pałacu Myślewickiego,  podczas gdy Belweder zwiedzany był raczej jako historyczna budowla; inne rezydencje cesarskie spełniały funkcje administracyjne (Zamek Królewski), mieszkalne i gospodarcze. Znajdujące się tam zbiory obejmowały przede wszystkim pozostałości galerii obrazów i rzeźb Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz elementy wyposażenia rezydencji (meble, dywany, ceramika, sztuka dekoracyjna). W galerii obrazów Pałacu na Wyspie eksponowano m.in. dzieła J. Victorsa, P. Soutmana, G. Metsu, G. Dou, A. Kaufmann, A. R. Mensa, Bacciarellego.

Zbiory muzealne Pałaców Cesarskich były dostępne głównie osób z kręgu dworskiego, petersburskich i warszawskich dygnitarzy, urzędników oraz oficjalistów i służby, a także dostojnych gości cesarstwa podejmowanych przez władze (jak np. szach perski). Jednakże co najmniej od połowy XIX stulecia pod nieobecność w Warszawie rodziny carskiej można było je zwiedzać za zezwoleniem Intendenta; pałac belwederski będący letnią rezydencją Namiestnika był udostępniany wyłącznie zimą. Do zwiedzających musiały być kierowane bardzo szczegółowe opisy wnętrz i ich ekspozycji we wszystkich turystycznych przewodnikach po Warszawie oraz pojawiające się tu charakterystyczne zwroty („warte zobaczenia jest także…”). Właśnie wówczas Łazienki stały się jedną z popularniejszych w Europie atrakcji warszawskich.

Pod koniec XIX stulecia pisano w „Kurierze Warszawskim”: „Oto krótki opis pałacu Łazienkowskiego, który, w razie wymienienia wszystkich jego osobliwości, potrzebowałby bardzo wiele miejsca, ale w czasie, kiedy w pałacu nikt nie mieszka, jest on otwarty dla wszystkich i dlatego zachęcamy wszystkich naszych czytelników, którzy nie obejrzeli jeszcze pałacu Łazienkowskiego, aby uczynili to przy pierwszej sposobności; na pewno nie pożałują oni straconego na to czasu” (nr 270 z 18/30.09.1895). Potem zaś zwiedzających oprowadzał po rezydencji przewodnik w liberii.

Literatura przedmiotu nie przytacza jednak wielu polskich relacji o zwiedzaniu Pałacu na Wyspie czy też Belwederu. Być może wiąże się to z faktem, że po stłumieniu powstania styczniowego „zawłaszczone” niejako przez Rosjan Łazienki były omijane przez mieszkańców Warszawy (miejscem ich niedzielnych przechadzek był wówczas Ogród Saski).

Katalogi zbiorów

• P[ODCZASZYŃSKI] B., K[ANIEWSKIE] X. K., Catalogue des tableau du Palais de Lazienki à Varsovie, « Revue universelle des arts » III, 1856, s. 44-65.
• [[Григорович Д. В.], Варшава: Дворец в Лазенках. Бельведер. Замок : Опись предметам, имеющим преимущественно худож. значение, Санкт-Петербург : тип. В. Киршбаума, 1886 [[Grygorowicz D. W.], Warszawa: Dworec w Łazienkach. Belweder. Zamok: Opis predmietam, imiejuszczim preimuszczestwienno hudoż. znaczenie, Sankt-Petersburg: tip. W. Kirszbauma, 1886]
• Сомов А. И., Каталог картин, находящихся в Имп. Лазенковском дворце в Варшаве, Варшава : Губ. тип., 1895 [Somow A. I., Katalog kartin, nahodiaszczihsja w Imp. Łazienkowskom dworce w Warszawie, Warszawa: Gub. tip., 1895]
• ISKIERSKI S., Katalog galerii obrazów Pałacu w Łazienkach w Warszawie, Warszawa 1931.

Literatura

• GOŁĘBIOWSKI Ł., Opisanie historyczno statystyczne miasta Warszawy, Warszawa 1827, s. 123-127.
• SOBIESZCZAŃSKI F. M., Przewodnik po Warszawie, z planem miasta ozdobionym 10cią rycinami na stali, Warszawa 1857
• FRYZE F., CHODOROWICZ I., Przewodnik po Warszawie i jej okolicach na rok 1873/74, Warszawa 1873.
• CZAJEWSKI W., Ilustrowany przewodnik po Warszawie z planem miasta, Warszawa 1896, s. 92-100
• NIEMOJEWSKI L., Łazienki Królewskie, Warszawa 1922.
• TATARKIEWICZ W., Pięć studiów o Łazienkach Stanisława Augusta, Lwów-Warszawa 1925.
• DUNIN-KARWICKI S., Promenade à travers le Château de Łazienki, Lwów-Warszawa 1930.
• LAUTERBACH A., Galeria obrazów pałacu w Łazienkach, „Arkady” 7 (1937), s. 340-349.
• TATARKIEWICZ W., Łazienki warszawskie, Warszawa 1957.
• KWIATKOWSKI M., Łazienki, Warszawa 1972.
• KWIATKOWSKI M., Belweder, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976
• SĘCZYS E., Administracja pałaców „cesarskich” w Warszawie w latach 1796-1918 i pozostałe po niej akta, „Archeion” 66 (1978), s. 132-156.
• KWIATKOWSKI M., Wielka księga Łazienek, Warszawa 2000.
• BERNATOWICZ T., Cesarskie Łazienki w Warszawie. Pałac w świetle nieznanych pomiarów Ludwika Szmideckiego z 1841 roku, w: Hortus vitae. Księga pamiątkowa dedykowana Andrzejowi Michałowskiemu, Warszawa 2001, s. 29-37.
• DELES P., Zamek Królewski oraz inne warszawskie i podwarszawskie rezydencje w brytyjskich relacjach podróżnych okresu zaborów. Cz. II Łazienki Królewskie, „Kronika Zamkowa” 1-2 (2012), s. 133-151.
• ZYCHOWICZ I. , ABRAMOWICZ J., Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2013
• KWIATKOWSKI M.,: Pałace i wille Warszawy, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2014
• JUSZCZAK D., MAŁACHOWICZ H., Galeria Stanisława Augusta w Łazienkach Królewskich. Katalog, Warszawa: Łazienki Królewskie 2015.
• KOLMASIAK M, Belweder 1818-2018, Warszawa 2018

[tr]