Pro fide et patria. Kolekcja Branickich w Suchej

Właściciel dóbr na Ukrainie Aleksander Branicki (1821-1877) nabył w 1843 roku renesansowy zamek w Suchej, należący wcześniej do Jana Kantego Wielopolskiego. Dzięki sprawnemu zarządzaniu suska posiadłość stała się w 2 poł. XIX wieku jedną z nowocześniej prowadzonych na terenie Galicji. Najwięcej sławy jednak, przyniosła suskiemu zamkowi muzealno-biblioteczna kolekcja założona tu przez Branickiego, człowieka o wszechstronnych zainteresowaniach i gorącego patriotę.

Zainteresowany naukami przyrodniczymi Aleksander Branicki wspierał finansowo badania naukowe placówek przyrodniczych, sam zakładał ogrody botaniczne. Wiele podróżował, np. do Turcji, Egiptu, Syrii i Ziemi Świętej, Algierii i Nubii, skąd przywoził ciekawe okazy botaniczne, z czego większość ofiarował do warszawskiego Gabinetu Zoologicznego.

Branicki sprowadzał, do suskiego zamku, dzieła sztuki ze swych ukraińskich włości – obrazy i rzeźby, porcelanę, tkaniny i broń. Od 1866 roku zaczął, głównie drogą zakupów, gromadzić zbiory bibliofilskie, nabył m. in. bibliotekę o charakterze historyczno-literackim Andrzeja Edwarda Koźmiana z Piotrowic, cenne druki i rękopisy ze zbiorów biblioteki wilanowskiej Potockich, biblioteki puławskiej, ze zbiorów J. A. Załuskiego, Dzieduszyckich, Michała Hieronima Juszyńskiego i Jana Tarnowskiego, zdobył cenne autografy od Adama Honorego Kirkora, monety i medale oraz dokumenty papierowe i pergaminowe z XIV–XVII wieku od Feliksa Wesołowskiego z Warszawy, księgozbiór o tematyce historycznej księdza Franciszka Ksawerego Ciesielskiego i jego brata Aleksandra oraz znakomity księgozbiór Karola Łaskiego. W 1869 roku swoje zbiory powiększył o cenną kolekcję rysunków i rycin Józefa Ignacego Kraszewskiego. W organizacji biblioteki pomagała Aleksandrowi Branickiemu żona – Anna z Hołyńskich, która wniosła do zbiorów własną dużą kolekcję muzykaliów.

Kolekcją Kraszewskiego opiekował się bibliotekarz, doktor filozofii Franciszek Kandyd Nowakowski, który ułożył ją według drukowanego katalogu Kraszewskiego z 1865 roku Catalogue d’une Collection Iconographique Polonaise, composée des dessins originaux, gravures, xylographies, lithographies, illustrant l’histoire, la géographie, antiquités, costumes, moeurs, armes, meubles etc. de l’ancienne Pologne, de ses provinces et pays limitrophes.  

Po śmierci Nowakowskiego, Władysław Branicki (1848-1914), jedyny syn Aleksandra i Anny, posadę bibliotekarza i kustosza zbiorów powierzył 13 lipca 1882 roku, znanemu historykowi sztuki, filozofowi i etnografowi dr. Michałowi Żmigrodzkiemu, który funkcje tę pełnił przez niemal 37 lat, mieszkając do końca swoich dni w Suchej. Szczególną troską i opieką otaczał Żmigrodzki bezcenne zbiory Kraszewskiego – liczącą ponad 6999 pozycji (Żmigrodzki podaje 15000 sztuk)  kolekcję zawierającą m. in.   księgi, malarstwo, grafikę, litografię, głównie polskich artystów (m. in. Orłowskiego, Czechowicza, Norblina, Chodowieckiego, Smuglewicza), która cieszyła się największą popularnością wśród zwiedzających bibliotekę naukowców. Uporządkował ją, niemal w pełni opracował i zapisał w zachowanej do dzisiaj księdze inwentarzowej. Żmigrodzki również sam poszerzał zasoby biblioteki, pozyskując nowe pozycje podczas swoich krajowych zagranicznych podróży.

Władysław Branicki wzbogacił zbiory o pamiątki historyczne i dzieła sztuki, cenne rękopisy i archiwalia, powiększył kolekcję ikonograficzną i numizmatyczną ojca. Do zamku w Suchej w 1879 roku trafił księgozbiór wolnomularstwa Hipolita Skimborowicza, w 1881 zbiory Adama Mieleszko-Maliszkiewicza z Żytomierza na Wołyniu oraz antykwaryczne zasoby Jakuba i Stanisława Gieysztorów. Władysław Branicki brał aktywny udział w aukcjach dzieł sztuki, nabywając między innymi obrazy ze zbiorów Mniszchów z Wiśniowca, który podarował je następnie Muzeum Narodowemu w Krakowie. Swoje bogate zbiory udostępniali Braniccy w celach naukowych oraz chętnym do ich zwiedzania, organizowali również odczyty i wystawy. Woluminy pochodzące z biblioteki zaopatrzone były w ekslibris przedstawiający herb Branickich – Korczak oraz łacińską dewizę Pro fide et patria.

Po śmierci Władysława Branickiego w 1914 roku, dziedziczką na suskim zamku została jego córka Anna z Branickich Tarnowska a następnie w 1932 roku dobra przejął syn Anny i hr Juliusza Tarnowskiego, junior Juliusz Tarnowski. Otoczył zamek i bibliotekę staranną opieką, organizował sale wystawiennicze, w których eksponowano wybrane fragmenty kolekcji. Powiększył kolekcję obrazów, znalazły się tu m. in. dzieła malarstwa włoskiego, niderlandzkiego, niemieckiego i hiszpańskiego od XVI do XIX wieku, z Romanowa na Wołyniu, ze zbiorów Steckich, z rodzinnej kolekcji żony Juliusza – Róży z Zamoyskich. W 1939 roku, na polecenie Juliusza Tarnowskiego kolekcja grafiki i rysunku została wywieziona do Międzyrzeca Podlaskiego.

W czasie II wojny światowej Niemcy skonfiskowali i wywieźli z zamku w Suchej dużą liczbę zabytkowych przedmiotów, rzeźb i obrazów, z biblioteki zaś utworzyli placówkę, w której dokonali selekcji literatury i część księgozbioru wysłali na przemiał.

Po wojnie pozostałości ze zbiorów biblioteki Branickich trafiły do bibliotek i muzeów w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu i Gdańsku.

Bibliografia:

• M. Żmigrodzki, Biblioteka Branickich w Suchej, „Czas” 22 marca 1918.
• A. Birkenmajer: Encyklopedia Wiedzy o Książce. Wrocław: Ossolineum, 1971.
• H. Małysiak, Biblioteka Branickich i Tarnowskich w Suchej, Bielsko-Biała 1986.
• B. Bieńkowska: Książka na przestrzeni dziejów. Warszawa 2005.
• M. Leśniakiewicz, Panowie suskiego zamku, Sucha Beskidzka 2017.

[mw]