W 1875 roku w Toruniu, z inicjatywy Zygmunta Działowskiego powstało Towarzystwo Naukowe, a jednym z jego celów było „zbieranie i przechowywanie wszelkich pamiątek i zabytków krajowych, mianowicie do przeszłości Ziem Pruskich się odnoszących, i przedmiotów naukowych oraz pielęgnowanie nauk i umiejętności w języku polskim”. Zadanie to miało być realizowane m.in. poprzez “gromadzenia wszelkich pamiątek i zabytków odnoszących się do pruskich oraz przedmiotów naukowych, a także pielęgnowanie nauk i umiejętności w języku polskim”.
Muzeum Towarzystwa Naukowego w Toruniu zostało otwarte w 1876 roku, a podstawą jego kolekcji stały się zbiory przekazane przez Działowskiego. W czasie zaledwie kilkuletniej działalności w siedzibie muzeum przy ul. Białej 70 (obecnie Łazienna 6) zgromadzono 595 okazów archeologicznych, 1293 monety i medale, wśród nich: 188 monet starożytnych, 534 polskich, 517 obcych, 11 medali polskich i 44 obcych (1880). Ofiarodawcami byli przede wszystkim ziemianie, duchowni, a także instytucje naukowe i kulturalne. Eksponaty ze zbiorów prezentowane były m.in. na wystawach w Paryżu (1878) i Berlinie (1880), a wśród zwiedzających był Jan Matejko (1877).
W 1881 roku rozpoczęto budowę siedziby Towarzystwa przy ul. Wysokiej 16, do której przeniesiono kolekcję dwa lata później. Rozwój kolekcji utrudniały problemy finansowe towarzystwa, które były przyczyną kilkakrotnych propozycji przeniesienia zgromadzonych zbiorów do siostrzanego Towarzystwa w Poznaniu. Do transferu zbioru do Poznania ostatecznie nigdy nie doszło. W 1897 roku muzeum zostało zreorganizowane przez ks. Kazimierza Chmieleckiego i udostępnione – w ograniczonym stopniu – dla szerszej publiczności.
Gromadzoną przez Towarzystwo kolekcję muzealną podzielono na trzy działy: przyrodniczy, zabytków archeologicznych, zabytków historycznych. W kolekcji szczególnie cenny był Szkic do II Traktatu toruńskiego Mariana Jaroczyńskiego (1870), średniowieczne rzeźby sakralne, a także zabytki związane z Mikołajem Kopernikiem.
W 1918 roku pod przewodnictwem dr. Leona Szumana powołano Towarzystwo Muzealne w Toruniu. Muzeum funkcjonowało nieprzerwanie do 1930 roku, kiedy zdecydowano się przekazać zbiory w depozyt do Muzeum Miejskiego. Nowa ekspozycja została otwarta rok później. Kontynuatorem tradycji muzeum Towarzystwa Nauki w Toruniu jest Muzeum Okręgowe.
Więcej na temat muzeum zob. m.in.
- Rocznik Towarzystwa Naukowego w Toruniu, r.1, Toruń 1878
- Mowa na otwarcie Muzeum Towarzystwa Naukowego w Toruniu w d. 20 listopada 1876 r. miana przez Zygmunta Działowskiego prezesa wydz. historycznego, [w:] Rocznik Towarzystwa Naukowego w Toruniu, r.1, Toruń 1878, s. 7
- Przewodnik po Zbiorach Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 1909, T.1 nr7/8, s.135-187
- Władysław Łęga, Muzeum i zbiory muzealne Tow. Naukowego w Toruniu, “Mestwin”, t.I, 1925, nr 4
- Władysław Łęga, Muzea Pomorskie, Ziemia, nr.16, 1926 s. 228-232
- 150 lat Muzeum Okręgowego w Toruniu 1861-2011. Katalog wystawy, red. A. Ziemlewska, Toruń 2011 (kalendarium i kronika muzeum 1861-2011 oprac. A.Kroplewska -Gajewska)
- Aleksandra Mierzejewska, Dzieje Muzeum Okręgowego w Toruniu 1861-2011, [w:] Muzealnictwo nr 52, 2011, s.152-164
- Anna Kroplewska-Gajewska, Kolekcja Towarzystwa Naukowego w Toruniu, [w:] Muzeum a pamięć – forma, produkcja, miejsce, red.T. de Rosset, E. Bednarz Doiczmanowa, A.Tołysz, Warszawa: NIMOZ 2018, s. 194-206
[akj]
