Pierwsza wzmianka o założeniu muzeum w Kaliszu pochodzi z 1879 roku. Miało ona funkcjonować w ramach publicznej biblioteki i obejmować m.in. kolekcję okazów przyrodniczych guberni kaliskiej, pamiątek i zabytków archeologicznych. Idei tej wówczas nie zrealizowano, ale kilkanaście lat później, w 1900 roku kaliscy starożytnicy zorganizowali w salach ratusza wielką Wystawę archeologiczną i zabytków. Miała ona inspirujący wpływ na kaliskie koncepcje muzealne.
Faktyczne działania mające na celu zainicjowanie działalności muzeum podjęto w 1906 roku, na zebraniu założycielskim Muzeum miejscowego (Muzeum Archeologiczne). Celem tej instytucji miało być przechowanie spuścizny przodków oraz pozostawienie przyszłym pokoleniom dowodów swej aktywności kulturalnej i społecznej. Podczas zebrania powołano 16-osobowy zarząd, w którym znaleźli się znani miłośnicy i kolekcjonerzy pamiątek przeszłości. Jego prezesem został ksiądz Jan Sobczyński (1861-1942) , wiceprezesem znany kolekcjoner numizmatów Seweryn Tymieniecki (1847-1916), skarbnikiem Felicja Rymarkiewicz, sekretarzem profesor rysunków Karol Westwal (1874-1968).
Dwa lata później, w 1908 roku w Kaliszu powstał Oddział PTK, na którego czele stanął baron Stanisław Graeve z Biskupic. W siedzibie Towarzystwa przy ul. Łaziennej postanowiono urządzić bibliotekę i miejsce dla zbiorów etnograficznych, których trzon stanowiły eksponaty z kolekcji barona Graeve. W kolejnym roku Stowarzyszenie Narodowe Kobiet Polskich przy wsparci Towarzystwa Popierania Przemysłu i Handlu wystąpiło z projektem stworzenia Muzeum Szkolnego, służącego dydaktyce.
Tym samym, w 1910 roku w Kaliszu istniał zawiązek trzech, niezależnych instytucji muzealnych, których dziedziny częściowo się ze sobą pokrywały. Na początku 1911 r oku rozpoczęto starania o utworzenie jednego muzeum.
W 1911 roku w budynku Towarzystwa Muzycznego otwarto ekspozycję stałą Muzeum Krajoznawcze PTK (łączące zbiory PTK z kolekcją Towarzystwa Popierania Przemysłu i Handlu, wspierającego Muzeum Szkolne), które obejmować miało działy: przyrodniczy, archeologiczny, etnograficzny ze sztuką ludową i rzemiosłem, historyczny, artystyczny i architektoniczny. Wystawę można było zwiedzać w sobotę, niedzielę i święta w godz. od 11.00 do 15.00.
W 1914 muzeum zostało przeniesione do 5-pokojowego mieszkania w tzw. domu Pułaskiego przy ówczesnej ul. Warszawskiej. W nowej siedzibie umieszczono również wcześniej nie eksponowane zbiory Muzeum Starożytności (Archeologicznego, założonego w 1906 roku). Muzeum zostało otwarte zaledwie kilka dni przed wybuchem I wojny światowej.
Dokonane w dniach 7-22 sierpnia 1914 niemal całkowite zniszczenie miasta przez wojska pruskie, dzięki zaradności Haliny Kożuchowskiej ominęły zbiory muzealne. W 1937 roku Muzeum korzystało z pomieszczeń w Ratuszu, obejmowało 2 989 obiektów zgromadzonych w 5 działach.
W czasie II wojny światowej kolekcja muzeum została niemal całkowicie zniszczona. Spuściznę – materialną i ideową – po Muzeum Ziemi Kaliskiej przejęło obecnie funkcjonujące w mieście Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej.
Wystawa starożytności z 1900 roku, fot. Romuald Wiśniewski, zbiory Muzeum w Kaliszu
Więcej na temat muzeum:
- Wiadomości miejscowe i okoliczne, „Gazeta Kaliska”, 1906, nr 370; 1906, nr 323; 1908, nr 36; 1908, nr 85; 1909, nr 291; 1910, nr 40; 1910, nr 280; 1911, nr 285; 1912, nr 211; 1913, nr 55; 1914, nr 112.
- K. Bzowski, Muzeum Krajoznawcze w Kaliszu, „Ziemia” 1912, nr 2, s. 235-237
- W. Klepandy,” Memoriał Muzeum Ziemi Kieleckiej”, 1959, maszynopis
- B. Kunicki, Z dziejów muzeum ziemi kaliskiej, „Rocznik Kaliski” 1973, t. VI, s. 365-373
- A. Splitt, Z dziejów kaliskiego muzealnictwa – w 100-lecie istnienia Muzeum Ziemi Kaliskiej, „Rocznik Kaliski” 2007, t. XXXIII, s. 126.
- I. Barańska, Wystawa Archeologiczna jako przejaw kształtowania się regionalnej tożsamości historycznej i kulturowej, [w:] Dokonania regionalnego ruchu naukowego w Polsce, red. D. Wańka, Kalisz 2008, s. 135-154.
[mw]
