Cerkiewno–archeologiczne muzeum przy Chełmskim Prawosławnym Święto – Bogurodzickiem Bractwie (Церковно – apxeoлогический музей при Xoлмскомъ Православномъ Cвято – Богорoдицкомъ Братствѣ) powstało z inicjatywy wikariusza prawosławnej diecezji chełmsko-warszawskiej, bp. lubelskiego Modesta (Daniła Strelbickiego) w 1882 roku. Jak pisze Dariusz Dąbrowski, projekt muzeum, opracowany przez członków Rady Bractwa, oo. Jana Hoszowskiego, Ignacego Chojnackiego i Michała Dobrjanskiego, czerpał z doświadczeń analogicznego muzeum w Kijowie, a być może także z Muzeum Wileńskiego.
Zgodnie ze statutem muzeum działało „dla zachowania ocalałych nielicznych zabytków dawnego funkcjonowania prawosławia i ruskiej (w znaczeniu: rosyjskiej) narodowości, przede wszystkim w granicach lubelskiej i siedleckiej guberni, z zamiarem podtrzymania u miejscowej rosyjskiej ludności wiedzy o swoich religijnych przekonaniach, nacjonalnych cechach, i w równym stopniu dla potrzeb cerkiewno–historycznej nauki”.
Początkowo muzeum mieściło się w pomieszczeniach w domu archijerejskim i na chorach soboru (1884), następnie na piętrze w Bramie Uściłuskiej (1887), a po wybudowaniu siedziby domu brackiego (1891) zbiory muzealne eksponowano w czterech pokojach na piętrze (od 1905 roku w 6 pomieszczeniach). Kustoszami muzeum byli nauczyciele i urzędnicy oświatowi: Aleksander Budiłowicz (1882–1884/1885), Nikołaj Kalichiewicz (1884/1885–1892), Fiodor Korałłow (1892–1901), Grigorij Ol’chowskij (1902–1903), od 1913 p. Troickij.
W chwili otwarcia muzeum posiadało 11 obiektów, w 1910 roku było ich już niemal 12 000, w tym przedmioty chrześcijańskiego malarstwa i rzeźby, rękopisy, portrety, grawiury i fotografie, żetony, medale i medaliony, monety, zabytki paleolityczne, ceramika, starodruki cerkiewne. Z zachowanych opisów wynika, że okazy eksponowane były w szafach, witrynach, na stołach i skrzyniach, na ścianach zaś prezentowano obrazy i fotografie.
Władysław Reymont w swojej relacji z wizyty w muzeum pisał: „Wstąpiłem do muzeum które, jak i wszystkie gmachy otaczające sobór są bardzo czyste, bardzo monotonne, bardzo starannie utrzymane i w bardzo „kazionnym” stylu wzniesione. Muzeum składa się z kilku niewielkich pokojów i jednej ogromnej Sali, przeznaczonej na zebrania „Bractwa”. […] Tłoczą się więc jakieś połamane szczątki rzeźb, złociste feretrony, portrety kolatorów, sygnaturki, święci w mnisich szatach, zmartwychwstające Chrystusy, Matki Boskie, chorągwie, drewniane anioły z rozpostartymi skrzydłami, monstrancje, krzyże, kielichy, mszały i różne aparaty kościelne – wszystkie gwałtem spędzone z różnych stron, odrapane, zabrudzone, ponadłamywane i kalekie, zalega bezładną ciżbą ściany, podłogi, gablotki, szafy i ciśnie się tłumem […] żałosnym do zakratowanych okien, uwięzione na wieki w tych […] zimnych murach […]”. Tak negatywna ocena była niewątpliwie podyktowana prorosyjskim charakterem placówki.
Losy muzeum w czasie I wojny światowej nie są łatwe do ustalenia, jednak najprawdopodobniej znaczna cześć zbiorów została rozgrabiona i zniszczona jeszcze w 1915 roku.
Na temat muzeum zob. m.in.
Dąbrowski D., 2012. Góra Katedralna w Chełmie w świetle źródeł pisanych. Bydgoszcz, (m-pis w Archiwum Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie).
Dąbrowski D., 2016. Muzea w służbie caratu na przykładzie Cerkiewno-Archeologicznego muzeum przy Chełmskim Bractwie Bogurodzickim
Reymont W. S., 1920. Z Ziemi Chełmskiej. Wrażenia i notatki, Chicago.
„Sprawozdanie z działów pracy szkolnej (Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza)”, w: W dwudziestą rocznicę 1915–1935. Księga Pamiątkowa Państwowego Gimnazjum im. St. Czarnieckiego, Chełm 1935, s. 125.
Sygowski Paweł, 2009. „O kilku ikonach z byłego Muzeum Cerkiewno-Archeologicznego w Chełmie w zbiorach Muzeum Ławry Kijowo-Peczerskiej”, w: Szczelina światła. Ruskie malarstwo ikonowe. Pamięci Romualda Biskupskiego, Kraków, s. 383–398.
Sygowski Paweł, 2013. „Rosyjskie Muzeum Cerkiewno-Archeologiczne w Chełmie (1882-1915) – nieco uwag o kontekście jego powstania i zbiorach sztuki religijnej (malarstwo, rzeźba)”, w: Rocznik Chełmski, t. 17, s. 85–118.
Sygowski Paweł, 2013. „Zabytki malarstwa w rosyjskim Muzeum Cerkiewno-Archeologicznym w Chełmie (1882-1915)”, w: Збepeження й дослідження icторико-культурної спадщини в музейних зібраннях історични, мистецтвознавчі та музеологічні аспекти діяльності. Міжнародна наукова конференція 25-27 вересня 2013 p. Львів, Львів, c. 526-535.
Tomkowicz S., 1916a. „Obecny stan archiwów i bibljotek w Królestwie Polskim pod okupacją austriacką”, w: Sprawozdania z czynności i posiedzeń Akademii Umiejętności w Krakowie z r. 1916, nr 5
Tomkowicz S., 1916b. Wycieczka w Lubelskie, Kraków.
Chełm, ul. Lubelska. Brama Uściłuska, fot. ok. 1930, zasób Dział Zbiorów Specjalnych Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Lublinie, źródło: http://bc.wbp.lublin.pl/dlibra/doccontent?id=629
[dd]
