Muzeum powstało 10. stycznia 1904 roku, z inicjatywy Lessera Giełdzińskiego (1830-1910), który wybrał ze swojej kolekcji przedmioty judaistyczne (127 obiektów) i podarował je Gdańskiej Gminie Żydowskiej działającej przy Wielkiej Synagodze. Życzeniem ofiarodawcy było, jak sam pisał w akcie donacji aby “[…] Kolekcja powinna być znana jako dar Giełdzińskiego, zawsze ma być pokazywana w oddzielnym pokoju, starannie strzeżona i z wolnym wstępem dla wszystkich. Ten dokument winien pozostać na zawsze w tym pokoju razem z kolekcją jako wieczna pamiątka”. Znajdująca się przy gdańskiej Wielkiej Synagodze (Reitbahnstrasse ob. ulica Wojciecha Bogusławskiego) kolekcja umieszczona była w tzw. Gieldzinski Zimmer (Sali Giełdzińskiego). Zgodnie ze spisem katalogowym z 1933 roku znajdowało się tam 2381 obiektów.
Zbiory Giełdzińskiego powstały jednak znacznie wcześniej i eksponowane były początkowo w jego prywatnej kolekcji- muzeum przy ulicy Długiej 18, a następnie w kamienicy pod nr 29. O tym, jak ważna była to kolekcja świadczy fakt, że Giełdziński w swoim “muzeum” podejmował wiele ważnych osobistości, gościem bywał nawet cesarz Wilhelm II z rodziną. Z prowadzonego przez kolekcjonera katalogu zbiorów wiadomo, że posiadał ponad 2381 obiektów, wśród których znajdowały się: szeroko rozumiane synagogalia jak kandelabry, modlitewniki, bogato zdobione oprawy, szofar, parochety, naczynia, itp.
W 1912 roku duża część zbiorów Giełdzińskiego została wystawiona na aukcji w Berlinie. Zachowany do czasów współczesnych katalog daje obraz zainteresowań i gustu artystycznego Lessera Giełdzińskiego. Zabytki z tej kolekcji zostały rozproszone, niektóre z nich trafiły do zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie. Spadkobiercy nie zdecydowali się przekazać eksponatów do ufundowanego przez Giełdzińskiego Muzeum Żydowskiego.
W 1939 roku kolekcję Giełdzińskiego znajdującą się w Wielkiej Synagodze wywieziono statkiem do Stanów Zjednoczonych. Zbiór ten stał się trzonem kolekcji Muzeum Żydowskiego w Nowym Jorku.
Więcej na temat Muzeum Żydowskiego zob. m.in.:
Elisabeth Cats Lesser Gieldzinski (1830-1910) w: Danzing 1939: Treassures of Destroyed Community, The Jewish Museum, New York 1980
Kultura i sztuka ludu żydowskiego na ziemiach polskich. Zbiory Maksymiliana Goldsteina, Lwów 1935
Izabella Rejduch Samkowa Lesser Gieldziński – kolekcjoner judaików i prekursor żydowskich muzeów w Polsce w: Porta Aurea. Rocznik Zakładu Historii sztuki Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1994
Jacek Bielak, Wielka Synagoga gdańska An der Reitbahn 11/13 w latach 1887-1939 w: Studia z historii sztuki i kultury Gdańska i Europy Północnej, red. Edmund Kizik, Jacek Friedrich, Gdańsk 2003, s. 417-437
Krzysztof Pomian Muzea i narody w Europie Środkowej przed pierwszą wojną światową, Stowarzyszenie Muzeów Uniwersyteckich, Warszawa 2016
Mieczysław Abramowicz Żydzi gdańscy: obrazy nieistniejącego świata, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Gdańsk 2008
Rudolph Lepke’s Kunst Auctions Haus, Sammlung Gieldzinski Danzig: Ausstellung: 30. November – 2. Dezember 1912 ; Versteigerung: 3. Dezember bis 7. Dezember 1912, 9. Dezember 1912 (Katalog Nr. 1662), Berlin 1912
Victor Karady The Jews of Europe in Modern Era. A Socio-historical Outline, Budapest-New York 2004
Na ilustracji fotografia Lessera Giełdzińskigo, zamieszczona w katalogu aukcyjnym z 1912 roku, Rudolph Lepke’s Kunst Auctions Haus, Sammlung Gieldzinski Danzig: Ausstellung: 30. November – 2. Dezember 1912, źródło: http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/lepke1912_12_03/0006?sid=452443f651559cf01eb831e337209c30
[eb]
http://muzeumpamieci.umk.pl/instytucje-muzealne/
