Początki muzealnictwa w Łomży sięgają roku 1898, kiedy zorganizowana została wystawa sztuk pięknych i starożytności, w oparciu o zbiory kolekcjonerów z regionu. Pomimo nawoływań i apeli pierwsze muzeum powstało jednak dopiero w 1910 roku, w wyniku starań założonego dwa lata wcześniej oddziału łomżyńskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Składało się ono z 4 działów, obejmujących przyrodę, archeologię, etnografię i historię z uwzględnieniem obiektów artystycznych. Początkowo muzeum znajdowało się w pomieszczeniu użyczonym przez Kasę Przemysłowców łomżyńskich, później mieściło się w wynajętych lokalach na terenie miasta. Ze względu na niewielką liczbę członków oraz trudności finansowe towarzystwa zbiory gromadzone były niemal wyłącznie na zasadzie darów, co w latach 1910-1912 doprowadziło do stworzenia dosyć pokaźnej kolekcji obejmującej przede wszystkim zbiory przyrodnicze, numizmatyczne oraz historyczno-artystyczne. Wyjazd czołowych przedstawicieli towarzystwa z Łomży, a także działania wojenne w latach 1914-1915 doprowadziły do poważnych strat oraz niemal całkowitego zawieszenia działalności muzeum. W 1916 roku Adam Chętnik (1885-1967) reaktywował oddział łomżyński Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, a rok później rozpoczęło działalność muzeum, które po roku działalności, w związku z brakiem aktywności członków towarzystwa oraz nieobecnością Chętnika praktycznie przestało istnieć. Obecnie trudno ustalić co się stało z zachowanymi eksponatami.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego podejmowano kila prób stworzenia muzeum, m.in. w 1918 roku otwarto Muzeum Diecezjalne, w 1924 muzeum przy Inspektoracie Szkolnym, w 1927 roku Chętnik zainicjował oficjalnie działalność Muzeum Kurpiowskiego w Nowogrodzie. W czasie II wojny światowej większość zbiorów przepadła lub uległa zniszczeniu. W 1946 roku z inicjatywy Adama Chętnika powołano do istnienia Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży, które przemianowane na Muzeum w Łomży przechodziło kolejno spod zarządu Oddziału Towarzystwa Naukowego Płockiego, Muzeum Narodowego w Warszawie i Muzeum w Białymstoku w ręce wojewody łomżyńskiego. W 1998 roku powrócono do nazwy nadanej przez Adama Chętnika.
Więcej informacji n temat muzeum:
[b.a], Oddział Łomżyński Rocznik P.T.K. 1909, r. 3, s. 143-149
[b.a], Oddział Łomżyński Rocznik P.T.K. 1910, r. 4, s. 179-193
[b.a], Oddział Łomżyński Rocznik P.T.K. 1911, r. 5, s. 184-191
[b.a], Oddział Łomżyński Rocznik P.T.K. 1912, r. 6, s. 147-149
[b.a], Oddział Łomżyński Rocznik P.T.K. 1913, r. 7, s. 97-98
[b.a.] Od Towarzystwa Krajoznawczego, Wspólna Praca: pismo poświęcone sprawom ziemi łomżyńskiej, 1910, nr 33, s. 5
[b.a.] Kronika miejscowa. Z Towarzystwa Krajoznawczego, Wspólna Praca: pismo poświęcone sprawom ziemi łomżyńskiej, 1911, nr 3, s. 29
[b.a.] Kronika miejscowa. Z Muzeum Krajoznawczego, Wspólna Praca: pismo poświęcone sprawom ziemi łomżyńskiej, 1911, nr 6, s. 56
[b.a.] Kronika miejscowa. Z Towarzystwa Krajoznawczego, Wspólna Praca: pismo poświęcone sprawom ziemi łomżyńskiej, 1911, nr 11, s. 97
[b.a.] Kronika miejscowa. Muzeum, Wspólna Praca: pismo poświęcone sprawom ziemi łomżyńskiej, 1911, nr 14-15, s. 136
[b.a.] Kronika miejscowa. Z Muzeum Krajoznawczego, Wspólna Praca: pismo poświęcone sprawom ziemi łomżyńskiej, 1911, nr 19-20, s. 188
[b.a.] Kronika miejscowa. Muzeum Towarzystwa Krajoznawczego, Wspólna Praca: pismo poświęcone sprawom ziemi łomżyńskiej, 1911, nr 24-25, s. 235
[b.a.] Kronika miejscowa. Do Muzeum Krajoznawczego, Wspólna Praca: pismo poświęcone sprawom ziemi łomżyńskiej, 1911, nr 36, s. 354
Bzowski Konstanty, Muzeum Ziemi Łomżyńskiej, Wspólna Praca: pismo poświęcone sprawom ziemi łomżyńskiej, 1910, nr 7, s. 5-7
Chętnik Adam, 1913. Oddziały prowincjonalne, Drużyna: dwutygodnik ilustrowany wychowawczy, społeczny, literacki i oświatowy, r. 2, nr 8, s. 123-124
Chętnik Adam, 1937. Z przeszłości i zabytków Łomży: zbiór wiadomości z 31 ilustracjami, Łomża, Nowogród: nakładem autora, s. 30-31.
Chętnik Adam, 1990 [1898]. Wystawa zabytków sztuki i kultury w Łomży w 1898 r., Ziemia Łomżyńska, t. IV, s. 95–115
Janowski Aleksander, 1911. Działalność Krajoznawcza na Prowincjach, Ziemia, nr 11, s. 163-166
Jastrzębski Jerzy, 1998. Muzealnictwo w Łomży w latach 1898-1998, Łomża: Muzeum Północno-Mazowieckie, 1998
Jastrzębski Jerzy et all, 1998. Muzeum w Łomży 1948-1998. Łomża: Muzeum Okręgowe
Jastrzębski Jerzy, 2012. Muzealnictwo w Łomży do 1939 r., Studia Łomżyńskie, 2012, t. IX, s. 49-60
Kielak Bernard, Działalność muzealnicza Adama Chętnika, Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego, 1993, t. 7, s. 26-33
L., Łomża. [Dziś po trzytygodniowej egzystencji nasza wystawa sztuk pięknych i starożytności została zamknięta], Echa Płockie i Łomżyńskie 1898, r. 1, nr 55, s. 3
Majewski Jerzy, Łomża. [W dniu dzisiejszej komitet wystawy łomżyńskiej…], Echa Płockie i Łomżyńskie 1898, r. 1, nr 59, s. 2-3
Rybicki Czesław, 2009. Powstanie i działalność Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego Oddział w Łomży do 1918 r. (część I), Studia Łomżyńskie, t. XX, s. 51-71
Rybicki Czesław, 2010. Powstanie i działalność Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego Oddział w Łomży do 1918 r. (część II), Studia Łomżyńskie, t. XXI, s. 27-45
Rybicki Czesław, Powstanie i działalność Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego Oddział w Łomży do 1918 r. (część III), Studia Łomżyńskie, t. XXII, 2012, s. 7-28
Szczech Krzysztof, 2015. Muzeum Północno Mazowieckie w Łomży, Podlasie – pogranicze kultur / [red. nauk. Krzysztof Łukawski], Pułtusk: Wydział Historyczny Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora
Szymański Stanisław, 1990, Muzea Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego: 1906-1950, Warszawa: Wydaw. PTTK „Kraj”, Nadarzyn: ZP
Treter Mieczysław, 1917. Muzea współczesne: studjum muzeologiczne: początki, rodzaje, istota i organizacja muzeów, publiczne zbiory muzealne w Polsce i przyszły ich rozwój, Kijów: Red. “Muzeum Polskiego”, s. 44
Na ilustracji: Łomża. Kasa Przemysłowców, 1916, 1 karta pocztowa; 9×14 cm; sygn. Gr-129, ze zbiorów Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej
[ato]
