Muzeum Starożytności Żydowskich Mathiasa Bersohna (1823-1908) zostało zainicjowane darem Bersohna ofiarowanym warszawskiej Gminie Żydowskiej w 1905 roku. Na kolekcję składały się judaika oraz obiekty związane z historią i kulturą żydowską, gromadzone najprawdopodobniej od lat 60. XIX wieku. Pomimo zawiązania się instytucji, jej otwarcie nastąpiło dopiero w 1910 roku, 2 lata po śmierci fundatora i honorowego kustosza muzeum. Instytucja ta, pozostająca pod zarządem Gminy Wyznaniowej, mieściła się najprawdopodobniej w budynku gminy i zajmowała jedno pomieszczenie z korytarzem.
Początkowe prace inwentaryzacyjne i katalogowe, prowadzone przez pierwszego kustosza Samuela Dicksteina (1851-1939) i Abrahama Fajnera zostały znacznie ograniczone w czasie I wojny światowej. Okres dwudziestolecia międzywojennego, pomimo zmiany kierownictwa muzeum, które objął wybitny znawca kultury żydowskiej Majer Bałaban (1877-1942) oraz planów rozwoju placówki, stanowiły okres stagnacji muzeum. Dopiero w latach 1937-1939 nastąpiła reorganizacja placówki, kierowanej prze Adama Czerniakowa (1880-1942). Zbiory przeniesiono do nowego, dwuizbowego lokalu na pierwszy piętrze w budynku przy ul. Grzybowskiej 24/26. Szeroko zakrojona akacja informacyjna doprowadziła do wzrostu liczby ofiarodawców, w 1939 roku wydany został katalog zbiorów. Na kolekcję muzeum składały się obrazy o tematyce żydowskiej (portrety, malarstwo historyczne, sceny rodzajowe, weduty, pejzaże), rzeźby, grafiki, rysunki, rzemiosło artystyczne, a także przedmioty kultu synagogalnego (naczynia, tace, lichtarze, lampki, tkaniny, korony na rodały), numizmaty, rękopisy, archiwalia, pamiątki historyczne po znanych osobistościach oraz biblioteka.
W czasie II wojny światowej kolekcja muzealna została zarekwirowana przez wojska niemieckie, a najcenniejsze obiekty wywiezione (w 1939 lub 1940 roku). W kolejnych miesiącach dokonywano kolejnych rabunków, a w maju 1940 roku w lokalu muzeum nie było żadnego przedmiotu należącego do jego kolekcji. Po zakończeniu wojny nie przystąpiono do odbudowy muzeum. Brak szczegółowych danych dotyczących zbiorów muzeum Bersohna utrudnia prowadzenie badań proweniencyjnych kolekcji zagranicznych, gdzie trafiały judaika z ziem polskich.
Więcej na temat muzeum zob. m.in.:
Bałaban Majer, 1922. Muzeum im. Mathiasa Bersohna, Nasz Kurjer, nr 151, s. 4
Kuhnke Monika, 1999. Muzeum im. Mathiasa Bersohna w Warszawie, Cenne, bezcenne/utracone, Nr 2 (14), s. 14-15
Rejduch-Samkowa Izabella, 1983. Lesser Gieldziński, Mathias Bersohn i Maksymilian Goldstein – pierwsi kolekcjonerzy i badacze sztuki judaistycznej w Polsce, [w:] Materiały Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki „Mecenas, kolekcjoner, dzieło sztuki”, Warszawa, s. 165-206
Rejduch-Samkowa Izabella, 1986. Mathias Bersohn i jego muzeum w Warszawie, Fołks-Sztyme, nr 5, s. 10-12
Urynowicz Marcin, 2003. Skradzione Warszawskie Muzeum Żydowskie, Biuletynu IPN, nr 7, s. 46-57
Urynowicz Marcin, 2008. Adam Czerniaków a Muzeum im. Mathiasa Bersohna przy Gminie
Żydowskiej w Warszawie 1908-1940, Kwartalnik Historii Żydów, nr 4 (228), s. 477-489
Żebrowski Rafał, 2012. Żydowska Gmina Wyznaniowa w Warszawie 1918-1939. W kręgu polityki, Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, s. 561-562
Na ilustracji wnętrze muzeum, przy biurku kustosz muzeum [Abraham Fajner?], repr. Światowid: ilustrowany kurjer tygodniowy. 1926, nr 45, s. 9
źródło: Biblioteka cyfrowa UJ
[ato]
