03.11.2018 |
W dobie porewolucyjnych wydarzeń politycznych, na mocy decyzji Warszawskiego Urzędu Gubernialnego do Spraw o Stowarzyszeniach, w październiku 1906 roku w rejestrze Stowarzyszeń i Związku Guberni Warszawskiej zalegalizowano szereg organizacji społecznych, stowarzyszeń i towarzystw, wśród nich 42 miejsce zajęło Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (PTK). Już w listopadzie tego roku, przedstawiono projekt powstania PTK oraz zatwierdzono jego Ustawę, opracowaną wcześniej przez podróżnika i krajoznawcę Aleksandra Janowskiego. Zezwalała ona na
działalność jedynie na terenie Królestwa Polskiego i określała trzy podstawowe cele: 1. Zbieranie wiadomości dotyczących krajoznawstwa polskiego; 2. Gromadzenie danych naukowych: geograficznych, fizjograficznych, antropologicznych, etnograficznych, statystyczno-ekonomicznych, archeologicznych oraz związanych z historią sztuki, dotyczących ziem polskich i krajów przyległych historycznie lub geograficznie z nimi związanych; 3. Szerzenie wśród ogółu a szczególnie wśród młodzieży, wiadomości dotyczących krajoznawstwa polskiego.
W myśl Ustawy zakres działalności Towarzystwa obejmował szereg dziedzin nauki. Głównym zadaniem było szerzenie idei krajoznawstwa, jako ”cennego materiału i źródła dla najrozmaitszych nauk”. Szerokim i daleko sięgającym celem Towarzystwa było „Rozbudzać samowiedzę narodową przez zaznajamianie się ze wszystkim co dotyczy kraju, jego historii, pamiątek, flory i fauny, archeologii i etnografii, przemysłu i handlu, zbadać go pod względem naukowym” [1].
Organizacja miała pełnić rolę edukacyjną, wychowawczą i popularyzatorską.
Powołano szereg sekcji i komisji. Wobec rosnącej liczby zbiorów, przejętych po Muzeum szkolnym Macierzy Polskiej przez Zarząd PTK w Warszawie i dla ich lepszej organizacji, 23 marca1908 roku, powołano Komisję muzealną i zatwierdzono jej Regulamin, który nakazywał gromadzenie i udostępnianie zbiorów krajoznawczych oraz umożliwienie korzystania z nich ludziom nauki [2]. W szybkim tempie, niemal na terenie całego Królestwa Polskiego, powstała sieć oddziałów PTK. Jako pierwszy w 1907 roku rozpoczął działalność Oddział Suwalski, w 1908 roku było ich już piętnaście: Częstochowski, Dąbrowski, Kaliski, Kielecki, Kujawski, Lubelski, Łapski, Łomżyński, Łowicki, Miechowski, Kujawski, Piotrkowski, Radomski, Siedlecki, Suwalski, Wieluński, a „5 zapoczątkowało muzea ziemi swojej”. W 1911 roku powstały jeszcze oddziały: Grójecki, Jędrzejowski, Kutnowski, Łódzki, Olkuski, Pińczowski, Zawiercki, Zagłębia. Do roku 1918 doszły: Mława, Błonie, Pruszków, Łódź, Suchedniów. W sumie było dwadzieścia osiem oddziałów. W 1912 roku za wyjątkiem oddziałów w Grójcu, Łapach, Wieluniu i Kutnie, przy wszystkich funkcjonowały muzea krajoznawcze. Według wyliczeń Stanisława Szymańskiego, dokonanych na podstawie Rocznika PTK, na koniec 1913 roku posiadały one 26131 muzealiów, a zwiedziło je 8865 osób [3].
Najlepszym źródłem informacji o zbiorach i ich zawartości był i jest obecnie Rocznik Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (RPTK), wydawany w Warszawie od 1907 roku, gdzie publikowano sprawozdania z działalności Zarządu oraz poszczególnych Oddziałów. Tam odpowiednie komisje i sekcje zdawały relacje z corocznej aktywności i osiągnięć. Wśród nich również Sekcje muzealne, składały raport o organizacji i rozwoju muzeów w Oddziałach PTK na prowincji, zamieszczając listę swoich członków a czasem, jednak sporadycznie, wymieniano darczyńców i depozytariuszy a okazjonalnie obok nazwisk notowano pochodzenie bądź profesję wymienionych osób. Pismem przewodnim PTK był dwutygodnik „Ziemia”, wydawany od stycznia 1910 roku, ukazywały się w nim artykuły naukowe i popularyzatorskie z wielu dziedzin, w tym również o muzeach i sprawach muzealnictwa na prowincji [4]. Mimo nakazu działalności PTK jedynie na terenie Królestwa Polskiego, pismo docierało do najodleglejszych zakątków kraju. Informacje o muzeach krajoznawczych PTK umieścił Mieczysław Treter w swojej rozprawie wydanej w 1917 roku w Kijowie [5].
Muzea krajoznawcze mogły się rozwijać dzięki ofiarności polskiej inteligencji, byli to przedstawiciele nauki, duchowieństwo, nauczyciele, lekarze, aptekarze, miłośnicy lokalnej historii, społecznicy, ziemiaństwo, właściciele czasem pokaźnych kolekcji. Gwarantem rozwoju i powiększania muzealnych zbiorów były odezwy i kwestionariusze, rozsyłane do sympatyków PTK z prośbą o składanie darów lub depozytów oraz informowanie gdzie znajdują się obiekty zabytkowe, zbiory przyrodnicze, etnograficzne i in., które mogłyby zasilić muzealną kolekcję. Drukowano je również w lokalnych gazetach, które były ważnym łącznikiem między organizatorami placówek a miejscową społecznością. Niekiedy czasopisma, w odpowiednich rubrykach, umieszczały nazwiska ofiarodawców i informacje o darowanych przez nich przedmiotach. Kolejną metodą powiększania kolekcji było zbieranie okazów podczas wycieczek. W tym celu w porozumieniu z oddziałowymi sekcjami wycieczkowymi lub popularyzowania krajoznawstwa układano instrukcje pouczające uczestników jak zbierać, przechowywać i dostarczać znaleziska. Innym sposobem przynoszącym sukces w powiększaniu zbiorów były wystawy organizowane przez Zarząd lub lokalne placówki. Po ich zamknięciu wiele obiektów zasilało muzealne zasoby. Bardzo ważnym czynnikiem rozwoju były wykopaliska archeologiczne, prowadzone przez specjalistów lub organizowane przez członków sekcji muzealnych w regionie.
Już w 1907 roku Zarząd PTK w Warszawie apelował do społeczeństwa o dostarczenie rozmaitych okazów. Zwracano się z prośbą do osób, którym bliskie były cele i zadania Towarzystwa o powiększanie zbiorów „okazami, nieraz bardzo pospolitymi w swojej najbliższej okolicy a nie spotykanymi lub rzadkimi w innych stronach kraju”. Może to być choćby:
„Kilka zasuszonych roślin lub owadów z jakiejkolwiek okolicy (różnych regionów kraju), kawałki marmuru kieleckiego, piaskowca z Pińczowa lub Kunowa, kredy z Chełmna, odłamki węgla z Dąbrowy, galman z Olkusza, wapień lubelski i z okolic Piotrkowa, gips z kieleckiego, rudę żelaza ze stron radomskich i kieleckich, torf z ziemi płockiej i łomżyńskiej” [6].
Zbiory Zarządu PTK początkowo gromadzono w siedzibie Polskiej Macierzy Szkolnej przy ul. Sadowej 12a od 1 lipca 1908 roku we własnym lokalu przy Alejach Jerozolimskich 29. Najpierw był to księgozbiór, głównie z dziedziny geografii i krajoznawstwa, otrzymany od firm i osób prywatnych. Prócz księgozbioru Towarzystwo posiadało zaczątki zbiorów przyrodniczych, archeologicznych i etnograficznych – z ofiarności Aleksandra Janowskiego, Stanisława Moskalewskiego, Stanisława Pfadta, Przyborowskiego i właścicieli kopalni wapna w Sulejowie p.f. „Sołtan i Psarski”. Jeszcze w maju 1908 roku Zarząd zorganizował „Wystawę wycieczkową”, na której m. in. prezentowano pomoce do kolekcjonowania podczas wycieczek oraz zebrane zbiory: przyrodnicze, zielniki, fotografie, wycinanki, zbiór skamieniałości z okolic Miechowa i Ojcowa [7].
Po przejęciu zbiorów Macierzy i powołaniu Komisji muzealnej w 1908 roku, zbiory podzielono na dwie części: szkolną, którą stanowiły przedmioty pozostałe po Macierzy, przeznaczone do pomocy w nauczaniu oraz krajoznawczą jako „przedmioty służące do poznania kraju”.
W miarę rosnącej liczby zbiorów postanowiono zbierać materiał muzealny przede wszystkim z okolic Mazowsza. Część szkolną podzielono na pięć, a krajoznawczą na dziesięć działów [8]. W Roczniku PTK wydrukowano nazwiska darczyńców, byli wśród nich założyciele – K. Kulwieć, S. Czarnowski i Al. Janowski, a także Stanisław Kontkiewicz (1849–1924), inżynier górniczy, geolog i wielu innych [9]. W 1910 roku, wymieniono ponad 80 darczyńców. Szczególnymi darami były:
„Zbiór rogów kopalnych, skamieniałości i żarn przedhistorycznych – dar od śp. Zygmunta Glogera; zbiór ryb krajowych ofiarowanych przez p. Wincentego Grodzickiego z Siemienia z Ziemi Siedleckiej. Piękny okaz niedźwiedzia wypchanego podarowany przez p. Marię Aleksandrowiczową; okazy ryb, gadów i owadów zebranych przez młodzież w dobrach Ordynacji Zamojskiej, dzięki pomocy administracji tych dóbr” [10].
W 1911 roku kolekcja znacznie się powiększyła. Bogate zbiory pochodzące z kolonii polskich w Paranie, ofiarował Tadeusz Chrostowski, była to kolekcja ptaków, monety, stroje ludowe, narzędzia, produkty spożywcze. W Roczniku opublikowano listę ponad pięćdziesięciu darczyńców [11]. W „Ziemi” podano, że Muzeum Krajoznawcze w Warszawie zasilała głównie swymi zbiorami ucząca się młodzież i osoby nie należące do Towarzystwa, m.in. Kółko ziemianek z Terespola [12]. W 1912 roku wzbogaciły się znacznie zbiory przyrodnicze, przez włączenie cennych zbiorów delegatów PTK do Zamojszczyzny: J. Domaniewskiego (zbiory ornitologiczne) i S. Tenenbauma (zbiory entomologiczne). W dziale ludoznawczym przybyło 176 okazów, wśród których zbiór ceramiki ludowej z różnych okolic kraju (127 okazów) ofiarowany przez p. Władysława Sztolcmana. W związku z powiększającymi się zbiorami i brakiem miejsca dla odpowiedniego ich przechowywania pojawiła się myśl o wzniesieniu nowej, własnej siedziby, pod nazwą „Dom Krajoznawczy” [13]. W roku 1913 dzięki darowiznom przybyło 1086 eksponatów. Wybuch I wojny światowej przekreślił daleko idące plany wzniesienia nowego gmachu.
Wzorem Centrali w Warszawie, gromadzenie i organizowanie zbiorów stało się ważnym celem działalności oddziałów PTK. „W muzeach więc naszych znaleźć się powinny wszelkie okazy dotyczące ziemi, wraz z przyrodą martwą i żywą, oraz okazy odnoszące się do jej mieszkańców obecnych i dawniejszych”, pisał Aleksander Maciesza aktywny członek PTK, założyciel Muzeum Towarzystwa Naukowego w Płocku[14]. Zbiory pozyskiwano różnymi drogami. Były to głównie dary członków Towarzystwa, prywatnych kolekcjonerów, badaczy i eksploratorów terenów, na których znajdowały się oddziały PTK.
Powodzenia w rozwoju muzealnych kolekcji upatrywano w apelach i odezwach kierowanych do okolicznych mieszkańców. Jednym z pierwszych był Oddział PTK w Suwałkach, powstał w 1907 roku, a już w następnym, jak podaje RPTK, postanowiono utworzyć Sekcję popularyzowania krajoznawstwa i zorganizować muzeum ziemi Suwalskiej [15]. Wcześniej inicjatywę powstania Muzeum podjęli nauczyciele Szkoły Handlowej, pierwszy ofiarodawca „pan Jan Schmidt złożył już w Szkole trzydzieści starych monet, wśród których kilkanaście starych i cennych monet polskich…“ [16]. W porozumieniu z oddziałem PTK Szkoła Handlowa w Suwałkach oddała swoje zbiory pod warunkiem, że będą one uporządkowane i powiększane. W „Tygodniku Suwalskim” jeden z organizatorów Oddziału Stanisław Karol Lineburg umieścił artykuł o ochronie zabytków przeszłości i konieczności założenia muzeum [17]. Do końca 1908 roku Muzeum otrzymało 780 eksponatów, w tym 600 monet oraz przedmioty z dziedziny etnografii, archeologii i sztuki [18]. W „Tygodniku Suwalskim”, w dziale „Kronika”, utworzono stałą rubrykę „Do Muzeum Ziemi Suwalskiej”, w której podawano nazwiska ofiarodawców i wymieniano ofiarowane eksponaty [19]. Stanowi ona dzisiaj podstawowe źródło wiedzy o zbiorach muzeum [20]. Ponadto w Tygodniku wydrukowano apel do mieszkańców, pt. „Muzeum Ziemi Suwalskiej” [21]. W 1911 roku Muzeum obejmowało działy: druków i dokumentów, rękopisów, broni, numizmatyczny, ludoznawczy i poświęcony pamiątkom po Elizie Orzeszkowej, zapoczątkowano dział obrazów [22].
Niezwykle prężny Oddział Kujawski PTK we Włocławku, założony w 1908 roku, niemal od razu przystąpił do utworzenia Muzeum Ziemi Kujawskiej. Zaczątkiem były zbiory po Kole włocławskim b. Polskiej Macierzy Szkolnej. Ułożono kwestionariusz krajoznawczy i rozesłano mieszkańcom Kujaw. Cyprian Apanowicz organizator i późniejszy kustosz zbiorów sporządził dwie odezwy: do ziemianek oraz nauczycieli ludowych, prosząc o dostarczanie odpowiednich okazów [23]. Sprawozdania z napływających darów umieszczano w „Gazecie Kujawskiej”. Muzeum wzbogaciły też poszukiwania archeologiczne zapoczątkowane przez członków sekcji muzealnej. Niebawem po uroczystym otwarciu 14 marca 1909 roku Muzeum Ziemi Kujawskiej, rozesłano kolejną „Odezwę w sprawie Muzeum Ziemi Kujawskiej”, w której zwracano się z prośbą,
o udzielenie wiadomości i wskazówek, gdzie znajdują się i jakie zabytki przeszłości […] z wdzięcznością przyjmowane będą: wszelkiego rodzaju zabytki sztuki dawnej, dzieła sztuki współczesnej, wyroby sztuki stosowanej, sztuka i zdobnictwo ludowe, takież ubiory, sprzęty , naczynia, skrzynie itp. Wykopaliska przedhistoryczne, rękopisy, książki, zabytki pamiątkowe, broń, odzież, sprzęty, ozdoby, itp. Okazy zoologiczne, botaniczne, mineralogiczne, geologiczne. Okazy i tablice wyrobów przemysłu fabrycznego i rzemiosł, słowem wszystko, co wchodzi w zakres krajoznawstwa” [24].
Wkrótce przygotowano również drugą „Odezwę w sprawie zbiorów etnograficznych”. Jednak nie przyniosła ona pożądanych rezultatów w środowisku wiejskim[25]. W tej sytuacji postanowiono zwrócić się bezpośrednio do
obywateli i obywatelek ziemskich, proboszczów, administratorów, rządców, nauczycieli oraz wszystkich, którzy pojmują doniosłość takich zbiorów, o podjęcie starań i wyszukanie wśród ludności wiejskiej przedmiotów, będących dawniej w powszechnym użyciu, a dziś już zarzuconych.
Wskazano, jakie przedmioty Muzeum chętnie przyjmie. Trzecią była „Odezwa w sprawie gromadzenia okazów przemysłu miejscowego”, skierowana do jego przedstawicieli[26]. Dzięki Odezwom w 1910 roku wzbogacił się głównie dział etnograficzny. Przybyło m. in. oryginalne wyposażenie chaty kujawskiej oraz typowe stroje ludowe, co pozwoliło na deklarację udziału w Wystawie zdobnictwa ludowego, planowanego w lutym 1911 roku przez Zarząd PTK w Warszawie [27]. Na Wystawie izba kujawska, naturalnej wielkości, została umieszczona w Sali odczytowej w lokalu Tow. Krajoznawczego. Dzięki Wystawie zbiory etnograficzne zostały uporządkowane i skatalogowane, co również wpłynęło na otrzymanie dalszych darów i depozytów [28].
Oddział PTK w Siedlcach zalegalizowany w maju 1908 roku, na zebraniu 22 listopada przyjął wniosek Jarosława Chełmińskiego urządzenia tam Wystawy przyrodniczo-krajoznawczej. Zarząd oddziału wystosował kwestionariusz dotyczący Wystawy i rozesłał w ilości trzystu sztuk „wszystkim wybitniejszym mieszkańcom Podlasia”. Warto zacytować kilka punktów kwestionariusza, które wskazywały kierunek gromadzenia zbiorów:
„1. Czy Sz. P. posiada jakiekolwiek zbiory lub okazy z dziedziny przyrody, archeologii, numizmatyki, i historii; jeżeli tak, to jakie mianowicie?; […] 3. Czy nie mógłby Sz. Pan wskazać miejsc godnych widzenia pod jakimkolwiek względem historycznym, archeologicznym lub ściśle przyrodniczym (pomniki, stare obrazy, wykopaliska, kaplice i kościoły, ruiny, kamienie, rośliny i t. p.)?; 4. Czy istnieją podania lub baśnie, dotyczące osobliwości, lub związane z tradycjami danej okolicy?; […] 6. Jakie należałoby przedsięwziąć kroki, ażeby osobliwości uchronić od zagłady lub uszkodzeń?; […] 8. Jaki przemysł uprawia ludność miejscowa (tkactwo, sitarstwo, garncarstwo i t. p.)?; 9. Czy ludność zachowała stroje swe wieśniacze, jeżeli tak, to gdzie mianowicie (nazwa wsi, osady i t. p. )?” [29].
Na rozesłany kwestionariusz Oddział otrzymał 175 odpowiedzi, zawierających szczegółowe wiadomości o materiałach krajowych Ziemi Podlaskiej. Były to informacje o dawnych kościołach, zamkach, pomnikach, wykopaliskach, pieśniach, strojach ludowych, tradycyjnych obchodach i zbiorach, znajdujących się u osób prywatnych. Wcześniejsze zbiory, powiększyły się o 249 okazów muzealnych i sześć pudełek owadów. Należy dodać, że dzięki uprzejmości prezesa Tow. Kredytowego Ziemskiego p. Jarosława Rakowieckiego, w 1910 roku, Oddział pozyskał nowy lokal, w którym mógł pomieścić zbiory biblioteczno-muzealne [30]. W 1911 roku zbiory powiększyły się „dzięki ofiarności ziemian” [31].
Myśl powołania Muzeum Ziemi Piotrkowskiej padła w 1908 roku na ogólnym zebraniu Zarządu, wówczas też postanowiono powołać Sekcję muzealną. Założycielem Oddziału był Michał Rawita-Witanowski, farmaceuta z zamiłowania historyk i etnograf, społecznik. Do cenniejszych nabytków należał zbiór rycin po Michale Grekku z Niemirowa [32]. W „Echach Piotrkowskich” wydrukowano Odezwę do społeczeństwa, informującą o zamiarach urządzenia Muzeum miasta Piotrkowa i okolicy, które będzie się rozwijać
„gromadząc wszystko co dotyczy kraju naszego, a zwłaszcza stron piotrkowskich, zarówno pod względem pamiątek historycznych, jako też przyrody, archeologii, etnografii, przemysłu i handlu…”.
Podobnie jak w Odezwie dla siedleckiego Muzeum, tutaj również ułożono kwestionariusz, jako wskazówkę „co byłoby pożądane do zbiorów muzealnych”. Pierwszy punkt brzmiał:
„Czy nie posiada kto na miejscu lub w okolicy zbioru albo też pojedynczych okazów z dziedziny archeologii, etnografii, heraldyki, bibliografii, historii, jako też osobliwości przyrody? (Zobacz – Wskazówki dla podróżujących wyd. staraniem Oddziału Piotrkowskiego PTK w 1908.)” [33]
Już w pierwszych kilkunastu miesiącach zdołano zgromadzić 350 obiektów muzealnych z dziedziny przyrodoznawstwa, 42 okazy archeologiczne, 7 etnograficznych, 34 historyczne, 10 z paleontologii i sfragistyki, 183 numizmaty i 22 inne [34]. Dzięki Odezwie pozyskano wiele darów, głównie historycznych, archeologicznych i etnograficznych [35]. W 1911 roku zbiory liczyły 1200 eksponatów. Jak wynika z rejestru prowadzonego przez Rawitę-Witanowskiego, dużą część zbiorów muzealnych stanowiły depozyty, właścicielami byli, m.in. Emilia Krzywicka, [X] Łęcka, kościół bernardynów, H. Jaroszewska [36].
Zbiory muzealne tuż po założeniu w 1908 roku, zaczął gromadzić Oddział PTK w Miechowie. Pierwszymi darczyńcami byli: członek korespondent Stanisław J. N. Czarnowski, który „ofiarował 800 minerałów, skamieniałości, muszli, wykopalisk, rycin, itp., Tomasz Wiśnicki okazy przyrodnicze i archeologiczne, Henryk Zaporski – numizmaty, Kubicki – motyle dzienne i nocne, Naszydłowski podarował węża wodnego w spirytusie, Kowalski – kość mamuta i skamieniałości, Franciszek Chłodnikiewicz – materiały surowe i wyroby kafli artystycznych ze swej fabryki i wielu innych” [37]. Przybyło również sporo nowych okazów od miłośników i gości. W 1909 roku zbiory pomnożyły się dzięki wycieczkom krajoznawczym, odbytym w celach badawczych [38].
Głównym darczyńcą Muzeum Oddziału PTK w Kaliszu był Stanisław baron Graeve [39]. Na jego zamówienie powstało 36 obrazów, wykonanych przez Floriana Piekarskiego i Franciszka Łubieńskiego, przedstawiających postacie w strojach ludowych, wnętrza chat, wiejskie obyczaje i obrzędy, pejzaże, widoki poszczególnych budowli, w tym drewnianych kościółków. Zasadniczą część kolekcji barona stanowiły zbiory etnograficzne guberni Kaliskiej, w powiecie Sieradzkim, jak np. manekiny ze strojami ludowymi, albumy wycieczek, wzory tkanin, sprzęty gospodarstwa domowego oraz zbiory zoologiczne, głównie przykłady ptaków żyjących w okolicach Warty. Muzeum powstało 17 grudnia 1911 roku we współpracy z Sekcją pokazów i pomocy przy Kaliskim Oddziale Towarzystwa Popierania przemysłu i handlu, która już wcześniej posiadała pokaźne zbiory, przede wszystkim pomoce naukowe, jak: modele anatomiczne, przyrządy fizyczne i chemiczne, zbiory zoologiczne, mineralogiczne, geologiczne, i. in. [40]
Pierwszym darczyńcą muzeum Oddziału Jędrzejowskiego, założonego 8 maja 1909 roku, był Antoni Sucharkiewicz, członek miejscowego Towarzystwa Pożyczkowo-Oszczędnościowego, który ofiarował pokaźny zbiór składający się z przedmiotów archeologicznych, paleontologicznych, mineralogicznych i numizmatycznych. Natomiast właścicielka miejscowej apteki Emilia Kwiatkowska, udostępniła jeden pokój we własnym domu aby tam umieścić szafy i gablotę na przechowywanie zbiorów. W roku założenia liczyły one już ok. tysiąca okazów [41].
Szkoła Handlowa Kupiectwa Łódzkiego była pierwszą siedzibą Oddziału PTK w Łodzi, założonego w 1909 roku. Już na pierwszym zebraniu utworzono 5 sekcji: odczytową, wycieczkową, biblioteczną, popularyzowania krajoznawstwa i muzealną. Zarząd postanowił swoją działalność skierować głównie na poznanie miasta Łodzi i najbliższej okolicy, w związku z czym wydał i rozesłał Odezwę skierowaną głównie do miejscowych przedsiębiorców. Określono w niej cel i charakter zbiorów planowanego Muzeum i sposoby ich gromadzenia:
[…] Towarzystwo […] organizuje wycieczki po kraju prowadzone przez specjalistów poszczególnych gałęzi […] gromadzi wszelkie zbiory, dotyczące fizjografii, etnografii, przemysłu, itp. […] postanowiliśmy utworzyć muzeum, a w nim zgromadzić zbiory i różne okazy wytwórczości miejscowej […] mamy zaszczyt najuprzejmiej prosić Wielmożnego Pana o łaskawe poparcie naszych zamierzeń przez zaofiarowanie okazów własnej produkcji do zbiorów naszego muzeum” [42].
Jak wynika ze sprawozdania umieszczonego w Roczniku PTK z 1910 roku:
„Odezwa ta dała pewien oddźwięk, jednak nie w tym stopniu, jakby się spodziewać należało”[43].
Postanowiono zatem wydać i rozesłać kolejną Odezwę skierowaną do społeczeństwa polskiego, tym razem prosząc o składanie darów lub depozytów dotyczących:
„pamiątek przeszłości, okazów i dziwów przyrody naszego kraju, jak również dotyczących fizjografii, folkloru, archeologii, etnografii, przemysłu, sztuki i t. p.” [44].
Sekcja muzealna Oddziału PTK w Łomży, w 1909 roku otrzymała pomieszczenie w siedzibie Łomżyńskiej Kasy Przemysłowców. W porozumieniu z Sekcją wycieczkową rozesłała do mieszkańców ziemi Łomżyńskiej, 300 odezw i kwestionariuszy w sprawie zapoczątkowania zbiorów muzealnych, prosząc o nadsyłanie wiadomości o posiadanych zbiorach, okazach i materiałach z dziedziny krajoznawstwa. Reakcja jednak nie była tak pozytywna, jakby tego oczekiwali członkowie sekcji, nadesłano bowiem zaledwie 9 odpowiedzi. Jednak dary napływały i w 1910 roku Muzeum posiadało 347 okazów, w tym m.in.: 214 monet, medale, kolekcje nasion, skamieniałości, sól z warzelni ciechocińskiej, ozdobne kafle z góry w Krzewie po zamku myśliwskim, a nawet wyroby japońskie [45].
Oddział PTK w Kielcach w 1909 roku założenia, liczył 102 członków, była to miejscowa inteligencja, głównie nauczyciele, lekarze, prawnicy i duchowieństwo. Muzeum znajdowało się w ciasnych pomieszczeniach Szkoły Handlowej Żeńskiej i liczyło 1536 okazów. Pierwszym ofiarodawcą, odnotowanym w „Gazecie Kieleckiej”, był rejent Mieczysław Halik, który przekazał w depozyt prywatną kolekcję medali, monet i pamiątek historycznych [46]. Wiele przedmiotów podarował sam kustosz zbiorów, w latach 1908-1933, Tadeusz Włoszek [47], który dokonywał zakupów z własnych środków i przekazywał je muzeum, były wśród nich m. in. numizmaty, medale, militaria i pamiątki z okresu powstania styczniowego oraz zbiory bibliofilskie [48]. Zbiory powiększyły się o przedmioty uzyskane z wykopalisk archeologicznych prowadzonych w okolicach Sandomierza przez Zdzisława Lenartowicza [49] i odkryciu jednego „z grobów przedhistorycznych”, w roku następnym odtworzonego na potrzeby ekspozycji muzealnej [50]. Józef Milicer z Janem Czarnowskim [Czarnockim] [51] powiększyli zbiory wykopaliskami prowadzonymi w grotach Ojcowa (Jerzmanowskiej i Wierzchowskiej) [52]. Wg spisu z 1910 roku sporządzonego przez kustosza Muzeum Tadeusza Włoszka zbiory liczyły 1986 okazów [53]. Należy nadmienić, że w 1913 roku wobec powiększających się zbiorów, wym. wyżej Halik przekazał okazały dom przy ul. Leonarda 14. Mieściło się tam dwuizbowe mieszkanie dla kustosza T. Włoszka oraz trzy pokoje od strony ulicy na potrzeby muzeum [54].
Przy Oddziale PTK w Łowiczu, Muzeum otwarto 20 lutego 1910 roku. Sekcja muzealna ogłosiła konkurs przyrodniczo-krajoznawczy. Rozesłano również ankietę, opracowaną przez aktywną założycielkę muzeum Anielę Chmielińską (od 1911 roku przewodniczącą Zarządu Oddziału) i nauczyciela pana Perzynę. Głównym zadaniem ankiety było opracowanie warunków ekonomicznych i oświatowych wsi z okolic Łowicza[55]. W 1911 roku rozesłano ok. 400 odezw do mieszkańców Łowicza, okolicy oraz sąsiednich powiatów, m. in. z zachęcaniem do zasilania zbiorów. Zbiory rozrastały się dzięki działalności Chmielińskiej, prowadzonym wykładom, artykułom umieszczanym w „Łowiczaninie” [56], głównie w celu gromadzenia przedmiotów związanych z życiem Księżaków z Księstwa Łowickiego. Dary od miejscowego ziemiaństwa wzbogacały dział etnograficzny, na który położono zdecydowany nacisk. „Napłynęły liczne ofiary od Gospodarzy, ujawnione zostały uzdolnienia nieznanych dotychczas Księżanek”. Z zebranego materiału przygotowano ekspozycje na dwie wystawy: Wystawę Zdobnictwa Ludowego w Warszawie [57] i Wystawę Etnograficzno-Artystyczną we Włocławku zwaną też “Kujawską” [58]. Zbiory etnograficzne pokazywano również 25 listopada 1911 roku w oddzielnym dziale na Wystawie pracy kobiet w Gnieźnie [59]. Sekcja muzealna wysyłała wyroby ludowe na inne wystawy [60]. Muzeum otrzymało: kolekcje minerałów, skamieniałości, ptaków i przyrodnicze, i in. Planowano, przy współudziale specjalistów, utworzyć działy: rolniczy, ogrodniczy, pszczelniczy, higieniczny, etnograficzny, przyrodniczy, geograficzno-statystyczny, wychowania przedszkolnego, szkół rolniczych i zawodowych [61].
Dzięki „ludziom dobrej woli” w 1913 roku udało się utworzyć Muzeum Oddziału PTK w Ostrołęce, leżącej na terenie dawnej Puszczy Kurpiowskiej. Skupiono się głównie na gromadzeniu przedmiotów związanych z życiem mieszkańców tych ziem, zwanych Puszczakami, lub Kurpiami, były to przykłady dawnych ubiorów kurpiowskich, sprzętów i wyrobów sztuki ludowej [62]. W „Muzeum Kurpiów” zgromadzono też wiele pamiątek historycznych oraz przedmiotów archeologicznych, geologicznych, okazów przyrody żywej i martwej, „preparatami: zakonserwowane w spirytusie węże, rogi jelenie i łosie, itp.” [63].
Wielkim dobroczyńcą Muzeum PTK w Radomiu był ks. Jan Wiśniewski, kolekcjoner dzieł sztuki, pamiątek historycznych i zabytków regionalnych. Po utworzeniu Oddziału PTK w 1908 roku, już rok później utworzono sekcję muzealną a ks. Wiśniewski został jej przewodniczącym [64]. W1913 roku ks. Wiśniewski zwolennik powstania Muzeum Ziemi Radomskiej, zdeponował swoje prywatne zbiory liczące około 1000 pozycji, z zastrzeżeniem wycofania jeśli muzeum nie znajdzie odpowiedniego lokalu. Muzeum chociaż niewielkie obejmowało działy: malarstwo religijne i świeckie, sztychy, grafikę, gobeliny, geologiczny, archeologiczny, dokumenty, numizmatyczny, etnograficzny [65].
Należy wspomnieć o zbiorach Oddziału PTK w Częstochowie, zapoczątkowanych dzięki darom otrzymanym od Komitetu Organizacyjnego Krajowej Wystawy Przemysłowo-Rolniczej w 1909 roku i pojedynczych wystawców [66]. W końcu 1911 roku wspólnie z Towarzystwem Opieki Szkolnej i oddziałem częstochowskim Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego, wybrano komitet, który postanowił powiększyć zbiory przyrodnicze oraz utworzyć osobny dział obrazujący przemysł miejscowy. W roku 1916 powstał nowy dział pamiątek obecnej wojny, przeszło 60 okazów [67]. Po Wystawie Przemysłowo-Rolniczej w Częstochowie część eksponatów otrzymało też Muzeum Oddziału PTK w Dąbrowie Górniczej im. Z. Glogera, było to „ponad 200 okazów rud, odcisków roślin, skamielin, okazów skał, duży zbiór map geologicznych”. Znamienne, że jednym z głównych zadań sekcji było zobrazowanie „wszystkich systemów geologicznych Zagłębia i Kraju”, poprzez zebranie okazów petrograficznych i paleontologicznych z robót podziemnych, również w celu naukowym. Zamierzano się zwrócić z odezwą do osób pracujących w górnictwie o dostarczanie do muzeum znalezionych okazów. Postanowiono także z duplikatów przeprowadzać wymiany z innymi zbiorami, a także układać podręczne kolekcje dla szkół [68].
Głównym celem założonego w 1910 roku Oddziału PTK w Chełmie było, w obliczu wyodrębnienia Chełmszczyzny w osobną gubernię oraz w perspektywie wydzielenia z Królestwa Polskiego i wcielenia do Cesarstwa Rosyjskiego, propagowanie krajoznawstwa na swoim terenie. Ruch krajoznawczy od zarania stanowić miał tutaj ukrytą formę propagandy polskości. PTK było wówczas jedyną organizacją w mieście, zrzeszającą wyłącznie Polaków — przedstawicieli miejscowej inteligencji świeckiej i duchownej oraz okolicznych ziemian [69]. Przewodniczącym sekcji muzealnej został Jan Kiciński, dzięki jego inicjatywie, ofiarności i zapoznaniu członków ze sposobami poszukiwań, zbierania i kolekcjonowania podczas wycieczek, a dzięki temu powiększania zbiorów muzeum. Kiciński złożył tam 2 własne kolekcje minerałów, poza tym ofiarowano
„2 kości mamuta, […] kolekcję miejscowych motyli, przeszło sto okazów archeologicznych i paleontologicznych, z różnych stron kraju (z uwzględnieniem chełmskiego) wreszcie kilkanaście okazów z dziedziny przemysłu ludowego [70].
Muzea oddziałów PTK powstawały z dala od centrów kulturowych, jak Warszawa, Kraków, Lwów, Poznań, Gdańsk, Wilno, gdzie proces zakładania placówek muzealnych nastąpił znacznie wcześniej. Były tam bowiem uczelnie, instytuty, zakłady naukowe gromadzące swoje zbiory, było środowisko ludzi nauki, dla których muzeum miało być miejscem pracy, ośrodkiem badawczym. Byli zamożni kolekcjonerzy dzieł sztuki, którzy swoje zbiory udostępniali zwiedzającym. Wreszcie tworzono muzea miejskie z bogatymi archiwami. Pierwszym muzeum prowincjonalnym na terenach dawnej Rzeczpospolitej było Muzeum Tatrzańskie im. dr Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem, założone w 1888 roku, przez warszawską inteligencję, zauroczoną przyrodą Tatr i podhalańską kulturą. Muzea PTK na prowincji, były natomiast tworzone głównie przez lokalnych społeczników, lekarzy, kolekcjonerów, nauczycieli, aptekarzy, duchownych, archeologów, przyrodników, ziemiaństwo. Mimo wielu trudności, głównie lokalowych i finansowych, liczba utworzonych placówek świadczyła o ogromnej potrzebie ich zakładania, zwłaszcza że, o czym należy pamiętać, powstawały one w zaborze rosyjskim, gdzie co prawda restrykcje po wydarzeniach rewolucyjnych i wojnie z Japonią nieco złagodniały, to jednak władze carskie tłumiły wszelkie przejawy patriotyzmu wśród Polaków. Dla polskiej inteligencji ważne było gromadzenie pamiątek narodowych, spuścizny przodków, świadczących o chwale i potędze dawnej Ojczyzny. Wreszcie miejscowe społeczeństwo odkryło swoją lokalną tożsamość, swoją odrębność kulturową, obrazowaną zwłaszcza w działach etnograficznych muzeów. Zwrócono uwagę na lokalny przemysł, rolnictwo, przyrodę, uwarunkowania geologiczne, warunki życia miejscowych mieszkańców. Kolekcje muzealne, jak samo pojęcie krajoznawstwa, obejmowały swoim zakresem wiele dziedzin nauki, jak: przyroda, geografia, geologia, archeologia, fizjografia, etnografia, ekonomia, pamiątki historyczne, sztuka, antropologia ale też przemysł i gospodarka. Tworzone z determinacją, w trudnych warunkach muzea krajoznawcze miały się stać placówkami kulturalno-oświatowymi dla ludności zamieszkałej dany region, pielęgnującej jednocześnie pamięć o jego historii i tożsamości narodowej. Miały być miejscem nauki i edukacji, a czasem miejscem pracy, zarówno dla młodzieży jak i dorosłych.
Małgorzata Wawrzak
PRZYPISY:
[1] RPTK [Rocznik Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego] 1908, s. 155.
[2] Komisja Muzealna. Regulamin, RPTK 1908, s. 47-48.
[3] S. Szymański, Muzea Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego 1906-1950, Warszawa 1990, s. 20; M. Wawrzak, O muzeach Polskiego Towarzystwa krajoznawczego do 1918 roku. Od teorii do praktyki, [w:] Muzeum a pamięć. Forma, produkcja, miejsce, pod red. Tomasza de Rosseta, Eweliny Bednarz Doiczmanowej oraz Aldony Tołysz, Warszawa 2018, s. 113-134.
[4] W. Antoniewicz, Muzealnictwo i muzeografia w jedenastu rocznikach „Ziemi”, „Ziemia” 1926, nr 23, s. 366-371.
[5] M. Treter, Muzea współczesne. Studium muzeologiczne. Początki, rodzaje, istota i organizacja muzeów. Publiczne zbiory muzealne w Polsce i przyszły ich rozwój, Kijów 1917, s. 41-46.
[6] RPTK 1907, s. 37-39.
[7] Wystawa wycieczkowa, RPTK 1908, s. 34-36.
[8] Pierwszy zawierał: zbiory zoologiczne – 898 pozycji; zbiory botaniczne – 187 oraz 424 okazy mineralogiczne, drugi 380 okazów: 196 z geologii krajowej, 141 etnografii, 43 archeologii i 67 numizmatyki. Szkolny składał się z działów: 1. nauczanie początkowe, 2. fizyka i chemia, 3. zoologia, 4. botanika, 5. mineralogia z geologią, RPTK 1908, s. 50-53.
[9] Ibidem.
[10] RPTK 1910, 39-41.
[11] zob. RPTK 1911, s. 58.
[12] Z Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, „Ziemia” 1911, nr 24, s. 383.
[13] M. Treter, Muzea współczesne…, s. 42.
[14] A. Maciesza, Zasady organizacji muzeów krajoznawczych, „Ziemia” 1910, nr 35, s. 549-551; nr 36, s. 561-563.
[15] Oddział Suwalski, RPTK 1908, s. 157.
[16] Muzeum Ziemi Suwalskiej, (przemówienie dyr. Szkoły Handlowej) „Tygodnik Suwalski, nr 26, 1908.
[17] S.K. Lineburg, List otwarty do Towarzystwa Krajoznawczego w Warszawie i jego oddziałów w Królestwie, „Tygodnik Suwalski”, nr 31, 1908, s. 4-5.
[18] Oddział Suwalski, RPTK 1908, s. 158.
[19] Można podać kilka przykładów: „W dalszym ciągu nadesłali do muzeum przy Szkole Handlowej: siekierkę kamienną i pięć monet— p. B. Skorupski, 70 starych monet—-p. St. Staniszewski”, „Tygodnik Suwalski”, nr 27, 1908, (Kronika), s. 7; „P. Czaplicki – 17 starych monet, J. Kotowski – 11 starych monet, A. Gromadzka -1 monetę z czasów Jana Kazimierza”, „Tygodnik Suwalski”, nr 34, 1908, s. 8; „Jan Domański, właściciel ziemski, z Wyłkowyskiego – 6 dokumentów, między którymi dwa z oryginalnymi podpisami Jana Kazimierza i Augusta III; pieczęcie państwowe polskie, świetnie zachowane”, „Tygodnik Suwalski”, nr 41, 1908, s. 7; „T-wo Przyjaciół Nauk w Wilnie: 1) Rocznik T-wa I, 2) Zapiski bryologiczne Szafnagla; pp. Bajkowscy z Dobkiszek: 1) kalendarz z 1835 r., 2) akta administracji dóbr Dobkiszek z 1845 r., 30 ryngraf, 4) 2 bilety skarbowe z 1794 r.; Lutostański ucz. IV kl. Szk. Handlowej – 2 minety srebrne i 3 miedziane; p. Stanisław Maszewski 51 monet srebrnych i miedzianych”, „Tygodnik Suwalski”, nr 46, 1908, s. 7; „P. Jan Dowgiałło z Dolnicy – 10 monet srebrnych i miedzianych; papierowy złoty polski. P. Henryk Rodziewicz: zabawki ludowe z Kleszczówkia Liszkowa; Gierulewicz, ucz. III kl. Szkoły Handlowej: zabawki ludowe z Wyłkobol; p. Rogaliński […] 1) część nogi mamuta, przywieziona z Syberii, znaleziona w r. b. na brzegach rzeki Odi, 2) Psałterz Dawidowy Kochanowskiego z r. 1611 wyd. w Krakowie, 3) „Cedr mistyczny”, 4) Kostytucje Sejmu Warszawskiego za Zygmunta III (od str. 253 do str. 756, 5) Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego z r. 1648”, „Tygodnik Suwalski”, nr 47, 1908, s. 8.
[20] A. Matusiewicz, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze 1907-1950. Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze 1950-2007, Suwałki 2010, s. 23-24.
[21] „Tygodnik Suwalski”, nr 50, 1908.
[22] S. T. [Stanisław Trzciński, nauczyciel Szkoły Handlowej], Muzeum Ziemi Suwalskiej, „Ziemia” 1911, nr 2, s. 28-30.
[23] Oddział Kujawski, RPTK 1908, s. 128-129.
[24] Oddział Kujawski, RPTK 1909, s. 114-115.
[25] „Otrzymano jedynie parę sztuk kierezji i kaftana, ofiarowanych przez p. Teodora Górskiego z Galonek”.[26] Oddział Kujawski, RPTK 1909, s. 117-118.
[27] Oddział Kujawski, RPTK 1910, s. 145-146.
[28] Oddział Kujawski, RPTK 1911, s. 145-146.
[29] Oddział Siedlecki, RPTK 1908, s. 155-157.
[30] Placówka posiadała wówczas 121 okazów mineralogicznych, 106 numizmatycznych, 59 zoologicznych, 6 pudełek owadów, 1 archeologicznych, 23 zabytków historycznych, 118 książek, 5 albumów, 11 map, Oddział Siedlecki, RPTK 1909, s. 163.
[31] RPTK 1911, s. 225.
[32] Grekk Michał Prawdzic (1851-1901) historyk, poeta, rzeźbiarz, malarz.
[33] Michał Rawita-Witanowski, Odezwa Oddziału Piotrkowskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, „Echa Piotrkowskie”, nr 32, 17 sierpnia 1909, s. 2-3.
[34] Oddział Piotrkowski, RPTK, 1909, s. 152-153.
[35] Oddział Piotrkowski, RPTK 1910, s. 199.
[36] Księga depozytów Muzeum Krajoznawczego Oddziału Piotrkowskiego, b. d., Rękopis w posiadaniu Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim.
[37] Oddział Miechowski, RPTK 1908, s.144-146.
[38] Oddział Miechowski, RPTK 1909, s. 152.
[39] Stanisław Graeve (1868-1912), etnograf i krajoznawca, kolekcjoner, właściciel Biskupic w Ziemi Sieradzkiej. Był autorem i wydawcą Przewodnika po guberni kaliskiej oraz opracowania Sztuka ludowa w Sieradzkiem.
[40] K. Bzowski, Zbiory polskie. VIII, Muzeum krajoznawcze w Kaliszu, „Ziemia” nr 15, 1912, s. 235-237.
[41] Oddział Jędrzejowski, RPTK 1909, s. 96-97.
[42] Oddział Łódzki, RPTK 1909, s. 137-138.
[43] Oddział Łódzki, RPTK 1910, s. 165-167.
[44] Do Muzeum napłynęły nowe dary, jak np. „kilka autografów, starych i nowych map, medali pamiątkowych, wykopalisk, skamieniałości i kruszców, kolekcja pisanek (sztuk 67), wycinanek łowickich itp.; z przedmiotów przemysłu miejscowego wyróżniają się ofiary, firmy Freed Greenwood (fabryka warsztatów tkackich) – grupa wyrobów, ułożonych w kształcie bardzo gustownych gwiazd, ujętych w dwie dębowe ramy, oraz gablota fir. Akc. Tow. M. Silberstein – zawierająca kolekcja bawełny (przędzy bawełnianej) w różnych gatunkach”, j. w., s. 168-169.
[45] Oddział Łomżyński, RPTK 1910s. 179-185.
[46] T. Wągrowski, Gawędy do historii Oddziału PTK-PTTK w Kielcach, [w:] Studia i materiały z dziejów krajoznawstwa polskiego PTTK w roku sześćdziesięciolecia, T. IV, Warszawa 2010, s. 61-137, zwł. s. 103.
[47] Tadeusz Włoszek (1843 – 1933), uczestnik powstania styczniowego, nauczyciel łaciny i greki w prywatnym gimnazjum w Warszawie, od 1885 w Mariampolu. Po przejściu na emeryturę przeniósł się do Kielc.
[48] T. Wągrowski, Gawędy…, s. 104.
[49] Zdzisław Leopold Lenartowicz (1862-1940), współzałożyciel Kieleckiego Oddziału PTK, opiekun zbiorów przyrodniczych i archeologicznych, artysta malarz, archeolog, autor malowideł na stropie kaplicy w Woli Kopcowej. Wykonawca malował i dokonywał renowacji kościołów na terenie ziemi świętokrzyskiej. https://maslow.info.pl/serwis/info/redakcja/6080-komitet-odbudowy-nagrobka-rodziny-lenartowiczow.html
[50] Oddział Kielecki, RPTK 1910, s. 139.
[51] Józef Milicer i Jan Czarnocki, polscy geolodzy, opiekunowie działów: geologicznego, archeologicznego, ornitologicznego, Pracownicy 1945-2008, Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 24, Kielce 2009, s. 593-614.
[52] Muzeum kieleckie, „Gazeta Kielecka” 1910, nr 20, s. 3.
[53] Oddział Kielecki, RPTK 1910, s. 137.
[54] T. Wągrowski, Gawędy…., s. 78.
[55] Oddział Łowicki, RPTK 1910, s. 194.
[56] A. Chmielińska, W jakim celu tworzymy Muzeum w Łowiczu?, „Łowiczanin” 1913 nr 5 i nr 6.
[57] A. Janowski, Wystawa Zdobnictwa Ludowego w Warszawie, „Ziemia” 1911, nr 8 (25 lutego), s. 116-119.
[58] A. Janowski, Wystawa Kujawska, „Ziemia” 1911, nr 23, s. 381-384.
[59] Oddział Łowicki, RPTK 1911, s. 197.
[60] „na wystawę zabawek polskich do Warszawy, do Żyrardowa, Rawy, Płocka”, „Sprawozdanie działalności Sekcji Muzealnej Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Łowiczu w 1912 r., „Łowiczanin” 1913, nr 6, s. 5-6
[61] A. Chmielińska, W jakim celu tworzymy Muzeum w Łowiczu?, „Łowiczanin” 1913, nr 5, s. 1-2; nr 6, s. 2-3.
[62] Z Pol. Tow. Kraj., „Ziemia” 1914, nr 19, s. 301-302.
[63] Do powstania bogatych zbiorów przyczynili się głównie: Piotr Szymański – kustosz, Adam Chętnik, Franciszek Malinowski, który udostępnił pomieszczenie w swoim domu oraz ofiarował kolekcję fotografii. Liczne dary złożyło wielu mieszkańców Ostrołęki, j.w.
[64] Oddział Radomski, R PTK 1909, s. 160.
[65] A. Apanowicz, Historia Muzeum Regionalnego w Radomiu, Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 3, 1965, s. 9-29, zwł. s. 11.
[66] Oddział Częstochowski, RPTK 1909, s. 94.
[67] Oddział Częstochowski, RPTK 1906-1916, s. 64.
[68] Oddział Zagłębia, RPTK 1910, s. 227-228.
[69] J. A. Paszkiewicz, Z dziejów Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego — Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego w Chełmie, Rocznik Chełmski, T. 7, 2001, Chełm 2002, s. 237-250, zwł. 238.[70] Oddział Chełmski, RPTK 1911, s. 119-121.
