19.01.2019 |
Publiczność Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu w pierwszym okresie jego istnienia (Złota księga, 1903-1937)
Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu od początku związane jest z Biblioteką Polską, najwcześniejszą, a dziś jedną z najważniejszych polskich instytucji kulturalnych na emigracji (pierwotnie powiedziałoby się „na uchodźstwie”, ale obecnie stanowi to już perspektywę historyczną). Biblioteka powstała dla scalenia księgozbiorów będących własnością polskich towarzystw kulturalnych i naukowych zakładanych we Francji przez polistopadowych emigrantów już w latach trzydziestych XIX wieku – Towarzystwa Literackiego wraz z jego wydziałem historycznym i statystycznym (potem połączono je wszystkie w ramach istniejącego do dziś Towarzystwa Historyczno-Literackiego) oraz Towarzystwa Naukowej Pomocy. Przewidywano również gromadzenie tam obiektów o charakterze muzealnym:
Biblioteka będzie także miejscem składu, nie tylko książek drukowanych, ale i rękopismów tudzież mapp, rycin, litografij, medalów, monet dawnych, pamiątek narodowych i wszelkich innych przedmiotów tyczących się nauk i sztuk” (Uchwała o Bibliotece Polskiej z 24.11.1838, art. 13) [1].
Najistotniejszym elementem tych zbiorów była kolekcja graficzna powstała z licznych darowizn (głównie rodaków z emigracji i przyjaciół „sprawy polskiej”) oraz bardzo rzadkich zakupów. Zapoczątkował ją niezbyt duży dar Aleksandra Rypińskiego (kilkanaście wizerunków narodowych), a potem pojedyncze prace złożyło tu wielu Polaków z emigracji, m.in. Antoni Oleszczyński, Napoleon Orda, Teodor Morawski, Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, książę Adam Czartoryski, Leonard Chodźko. Jednakże na naprawdę poważny zbiór złożyły się cztery kolekcje podarowane Towarzystwu Literackiemu: hr. Władysława Zamoyskiego (1839), gen. Karola Kniaziewicza (1842), Macieja Wodzińskiego (1848) i w późniejszych latach francuskiego pisarza, polityka i przyjaciela Polaków Charlesa de Montalemberta (1869). Była to kolekcja bardzo różnorodna i mało systematyczna, bo skonstruował ją w zasadzie przypadek dobrej woli poszczególnych ofiarodawców, pośród których nie było wielu znawców, a nawet poważniejszych miłośników sztuki. Niemniej w 1903 roku liczyła ona ok. trzydzieści tysięcy odbitek luźnych i ilustracji w luksusowych wydawnictwach, obejmujących prace takich twórców jak Andrea Mantegna, Lucas Cranach, Heinrich Aldegraver, Hans Baldung zw. Grün, Albrech Dürer, Lucas van Leyden, Rembrandt i wielu innych siedemnastowiecznych, osiemnastowiecznych i dziewiętnastowiecznych rytowników. Jest jednym ze znamiennych paradoksów w dziejach emigracyjnej kultury polskiej, że temu ciekawemu gabinetowi grafiki kres przyniosło założenie właśnie Muzeum Mickiewicza. Wnętrza, gdzie był on przechowywany przeznaczono bowiem na muzealną ekspozycję, a ryciny wtłoczono między prowizoryczne ścianki i … na wiele lat zapomniano („odkryto” je ponownie w 1926 r. czasie reorganizacji paryskiej Biblioteki i w części „obcej” przewieziono do zbiorów Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie).
Biblioteka Polska stanowiła jednak przede wszystkim księgozbiór i archiwum gromadzące emigracyjne oraz narodowe historyczne papiery – zbiory muzealne były jedynie marginesem jej działalności, z którym w dodatku niezbyt wiedziano ci zrobić. Muzeum Adama Mickiewicza natomiast stało się pierwszym polskim muzeum we Francji, sięgającym w jakimś sensie statusu muzeum narodowego dla przebywających tu rodaków. Powstało ono w 1903 roku staraniem Władysława Mickiewicza, syna poety. Posiadacz pamiątek po ojcu, niezwykle wyczulony na tle potrzeby utrwalenia i popularyzacji jego pamięci, od dłuższego już czasu zastanawiał się on nad ich szerokim udostępnieniem na publicznej ekspozycji. W 1886 roku przekazał dla Muzeum Narodowego w Krakowie kilka portretów rodzinnych i dokumentów, mając nadzieję na zorganizowanie w dawnej jagiellońskiej stolicy specjalnego domu ku czci wieszcza narodowego. Ofiarę tę potraktowano jednak dość niefrasobliwie, co mocno uraziło ofiarodawcę – utyskiwał na bałagan w muzeum, brak osobnego katalogu, nieścisłości w informacjach na etykietach eksponatów, a przede wszystkim, że miejsce przeznaczone na wystawę było zbyt skromne.
Nie wiedziano już na przykład skąd pochodzi portret Adama Mickiewicza pędzla Oleszkiewicza i jakie są dowody jego autentyczności […] Praktyczniej więc zdało mi się – pisał w związku z tym dwadzieścia lat później – Muzeum Mickiewiczowskie urządzić w Paryżu. Uporządkowane na miejscu zbiory czekać będą nad brzegami Sekwany na pomyślne okoliczności[2].
Miały one stanowić własność Akademii Umiejętności w Krakowie i zlokalizowane być w gmachu Biblioteki Polskiej (w końcu XIX wieku połączonej z Akademią). Informowało o tym skierowane do krakowskich władz pismo paryskiego komitetu Stacji Naukowej PAU:
Władysław Mickiewicz posiadając liczne zbiory odnoszące się do pamięci jego Ojca, pragnie oddać je wraz z pewną sumą pieniężną, której dostarczył mu komitet budowy pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie, na własność Akademii Krakowskiej w nadziei, że kiedyś stanie w Krakowie dom imienia Adama Mickiewicza [3].
Zarząd wyraził zgodę i po przebudowie oraz adaptacji wnętrz gmachu paryskiej Biblioteki na Wyspie św. Ludwika (quai d’Orléns nr 4) 3 maja 1903 roku zainaugurowano działalność Muzeum.
Ekspozycja zrazu obejmowała jedną izbę, z czasem rozciągając się na trzy sąsiednie. Tworzyły ją przede wszystkim pamiątki, jak pukle włosów poety, pierścień podarowany mu przez emigrację po napisaniu Ksiąg pielgrzymstwa, biurko, dukat ślubny itd. Ponadto zawieszono tam portrety Mickiewicza, jego najbliższych i przyjaciół oraz ikonografia związanych z nim miejsc, wydarzeń, jego dzieł. Istotnym elementem były tu rękopisy wieszcza, autografy różnych listów pisanych do niego, fotograficzne kopie portretów (jak m.in. słynnego dagerotypu eksponowanego obok w gablocie). Eksponaty te prezentowały życie człowieka, poety, publicysty, polityka, a także – co w Paryżu miało szczególne znaczenie – wykładowcy College de France. Równorzędnym elementem zbiorów były publikacje samego Mickiewicza (w tym wiele pierwodruków) i na jego temat oraz dokumenty archiwalne do wykorzystania przez badaczy. Wszakże wbrew deklaracjom fundatora nie wróciły one do kraju po odzyskaniu niepodległości. Pozostały w Paryżu do wybuchu II wojny światowej, w czasie której po części wywieziono je ze stolicy, a po części zostały zrabowane przez Niemców. W 1948 roku Muzeum wznowiło działalność – jak poprzednio w ramach Biblioteki Polskiej [4].
W Bibliotece Polskiej w zbiorach dokumentów archiwalnych dotyczących Muzeum Mickiewiczowskiego znajduje się zespół kilku „Złotych Ksiąg z wpisami zwiedzających” za cały XX wiek, lata 1903-2000 [5]. Wpisów tych, najczęściej w postaci sygnatur, dokonywały osoby indywidualnie lub czasem zbiorowo w imieniu instytucji, uczelni i stowarzyszeń, a także wycieczek do Paryża; zapisywane są one jednostronnie lub dwustronnie, niejednokrotnie wzbogacane datą oraz miejscem pochodzenia zwiedzającego, zdarzają się też wpisy bardziej rozbudowane, zawierające fragmentu wierszy, opisów, a nawet rysunki. Utrwalone na nich informacje pozwalają na ocenę publiczności w pierwszych latach istnienia instytucji, pod względem ilości, składu społecznego, miejsca pochodzenia zwiedzających.
Z okresem 1903-1918, ujętym ramami realizowanego projektu badawczego wiąże się 90 kart, zawierających nieco ponad 3000 wpisów. Jedynie w niektórych przypadkach podane jest miejsce pochodzenia gości muzealnych. W większości znajdowały się one na ziemiach d. Rzeczpospolitej. Były to największe miasta, jak Warszawa (chyba najczęściej wymieniana), Kraków, Lwów, Wilno, Poznań oraz stale rozrastająca się Łódź, średniej wielkości i mniejsze: Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Jarosław, Kalisz, Kielce, Lublin, Mohylew, Puławy, Radom, Rzeszów, Tarnów, Tarnopol, Włocławek, Zakopane, a w końcu wiejskie majątki, np. w Siemianowskiej Woli, Szymborzu na Kujawach, Goli w powiecie gostyńskim, Bolechowie, Pilaszkowicach, Cepcewiczach na Wołyniu. Ponadto często wymieniany jest Paryż, różne miejscowości amerykańskie, Nowy Jork, Chicago, Cleveland (Ohio), Pittsburg (Pensylwania), Ann Arbor (Michigan), stolice rosyjskie Petersburg i Moskwa oraz Kijów i Tomsk, a ponadto Londyn, Wiedeń, Lizbona, Turyn, Praga Czeska, Bochum w Westfalii, Genewa, Haga, Port Saïd (Egipt), a również Rio de Janeiro. Czasem podany jest jedynie kraj lub prowincja: Królestwo Polskie, Galicja, Litwa, Żmudź, Łotwa, Podole, Wołyń, Ukraina, Rosja, Ameryka, Syberia, Poznańskie, Nowogródzkie, Kijowskie, Parana w Brazylii. Zasadniczej większości wpisów dokonali Polacy, tak emigranci z Francji lub innych państw, a nawet kontynentów oraz goście z kraju, a poza tym także Francuzi, Amerykanie, Rosjanie, Czesi, Anglicy oraz w jednym przypadku przybysz z Portugalii.
Wnikliwych i czasochłonnych badań wymagałaby interpretacja społecznej przynależności zwiedzających muzeum. Wydaje się że na ogół byli to przedstawiciele inteligencji i ziemiaństwa. Wiele wpisanych tu nazwisk należało do postaci zasłużonych polskiej kulturze i nauce, pisarzy, artystów, uczonych. Księgę obejmującą lata 1903-1937 otwiera niejako Maria Konopnicka oraz Ignacy Paderewski z żoną Heleną, a na tej samej karcie odnajdujemy jeszcze Józefa Kallenbacha, historyka i rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego, publicystę i historyka emigracji Ludomira Gadona oraz malarza Jana Stykę. Wpisów dokonywali pisarze i poeci: Bolesław Leśmian, Jan Kasprowicz, Stefan Żeromski, Władysław Reymont, Maria Dąbrowska, Henryk Sienkiewicz, Kazimierz Przerwa Tetmajer, Józef Weyssenhoff, Kazimierz Hulewicz; filozofowie, historycy, profesorowie uczelni: Kazimierz Waliszewski, Zygmunt Gloger, Stanisław Łoza, Ignacy Radliński, Henryk Tenenbaum, Henryk Elzenberg. Gośćmi Muzeum byli również liczni artyści: w 1905 roku rzeźbiarz Wacław Szymanowski, twórca Pochodu na Wawel i pomnika Szopena z Łazienek, malarze Jan Chełmiński, Henryk Uziembło, Jan Styka, w 1906 Bolesław Biegas, w 1907 Czesław Wierusz Kowalski, w 1911 rzeźbiarka Luna Drexlerówna i malarka Alina Bondy-Glass, w 1912 rzeźbiarz Bolesław Bałzukiewicz i malarze Tymon Niesiołowski oraz Roman Kramsztyk, w 1913 rzeźbiarz Apolinary Głowiński, w 1914 Leon Chwistek, w 1917 rzeźbiarz Antoni Madeyski, a w 1919 Wlastimil Hofman; trzeba by dodać, że w maju 1907 roku do „Księgi” wpisał się lwowski i warszawski historyk sztuki Zygmunt Batowski, w styczniu 1911 krytyk Antoni Potocki, a w 1909 francuski rzeźbiarz Emile Antoine Bourdelle, który utrzymywał rozległe kontakty ze środowiskiem polskim w Paryżu oraz holenderski malarz Laurence Alma Tadema.
Na uwagę zasługuje tu kilku muzealników (oczywiście sam ten termin jest w odniesieniu do omawianej epoki nieco anachroniczny). Jak wynika ze wpisów w „Księdze” 23 stycznia 1904 roku Muzeum zwiedzał pułkownik Bronisław Gembarzewski (1872-1941). Był on malarzem po Akademii w Petersburgu i Conservatoire national des arts et métiers w Paryżu, ale w czasie wojny 1914-1918 służył w regimencie saperskim i potem pozostał w wojsku polskim (korpus oficerów inżynieryjnych). Jeszcze przed wojną współpracował z Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu. Potem po przekształceniu miejskiego muzeum w Warszawie w Muzeum Narodowe został jego dyrektorem, a następnie również dyrektorem pobliskiego Muzeum Wojska, którego był współtwórcą. W tym samym czasie, również w styczniu tego samego roku był tu Kazimierz Stołyhwo (1880-1966), antropolog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, twórca pracowni antropologicznej Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. Pod datą 22 września 1909 roku wpisał się do księgi Bronisław Piłsudski (1966-1918). Brat marszałka, etnograf, badacz kultur dalekowschodnich (głównie Ajnów na Sachalinie, których życie i obyczaje studiował podczas zesłania). Kolekcjonował artefakty etnograficzne, pracował jako kustosz muzeum we Władywostoku; pozostawał w bliskich związkach z Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem – jego publikacja na temat zadań instytucji stanowi swego rodzaju traktat o muzealnictwie etnograficznym [6]. Z kolei 9 maja 1912 roku muzeum zwiedzał Nikodem Pajzderski (1882-1940), historyk sztuki, kustosz Muzeum Czartoryskich na zamku w Gołuchowie, potem Konserwator Zabytków w Poznaniu i dyrektor Muzeum Wielkopolskiego, zamordowany przez Niemców w czasie II wojny światowej.
Kolejny wybitny muzealnik i muzeolog Mieczysław Treter (1883-1943), także historyk sztuki oraz krytyk, zwiedzał Muzeum we wrześniu 1913 i w lutym 1914 roku. Wówczas był on kustoszem Muzeum im. Lubomirskich we Lwowie, potem aktywnie uczestniczył w sprawach muzealnych wolnej Polski, był dyrektorem Państwowych Zbiorów Sztuki w Warszawie i Towarzystwa Szerzenia Sztuki Polskiej wśród Obcych i współzałożycielem Instytutu Propagandy Sztuki, autorem szeregu publikacji z zakresu muzealnictwa. Jego najistotniejsza praca Muzea współczesne napisana podczas wojny w Kijowie (1917) zawiera obszerne studium o polskich muzeach. Pisał w nim o placówce paryskiej:
…powstało dzięki inicjatywie syna poety, Władysława Mickiewicza, który opracował szczegółowy projekt takiej instytucji, zatwierdzony przez Krakowską Akademię Umiejętności o wcielił tam bogate swe zbiory i pamiątki po ojcu. 3 maja 1903 roku otwarto muzeum to dla publiczności. Biblioteka muzealna zawiera wszystkie wydania poety, przekłady w różnych językach, dzieła o nim, wycinki z pism itd. Muzeum właściwe zawiera pamiątki osobiste po Mickiewiczu, obrazy, rzeźby, ryciny i autografy. Zaznaczyć należy, że wszystkie te pamiątki umieszczone są systematycznie i przejrzyście w osobno dobudowanej Sali przy Bibliotece Polskiej. Jest to jednak pomieszczenie tymczasowe; w przyszłości powstać ma w Krakowie osobny „Dom Mickiewicza”, do którego wedle istniejącego projektu przeniesione zostaną te zbiory.
Władysław Mickiewicz tymi słowy zakończył swój opis Muzeum:
Oby jak najwięcej innych pamiątek po-Mickiewiczowskich skupiło się około tego ciągle wzrastającego zbioru, aż do dnia w którym z duszy zdejmiemy żałobę i skarby te przeniesiemy po skończonej nadsekwańskiej rekolekcji, do ziemi rodzinnej’ (pisane w 1908 r.). Dzień taki nadchodzi… Niechże autorowi tych słów, twórcy Mickiewiczowskiego Muzeum, dane będzie rozmieścić nagromadzone przez siebie głównie zbiory w nowym miejscu, wśród swoich, na rodzinnej ziemi [7].
Wśród zwiedzających paryskie Muzeum Adama Mickiewicza byli też kolekcjonerzy. W 1903 roku odwiedził je Franciszek Krzyształowicz z żoną Józefą. Był to znany krakowski lekarz wenerolog i dermatolog, wykształcony w Krakowie oraz w klinikach Hamburga i Paryża. W 1901 roku uzyskał habilitację na Uniwersytecie Jagiellońskim, po wojnie natomiast zamieszkał w Warszawie, gdzie również wykładał na Uniwersytecie, był profesorem, potem rektorem (1925–1926), a także wiceprezesem Polskiej Akademii Nauk Lekarskich i członkiem Polskiej Akademii Umiejętności oraz innych stowarzyszeń. W jego kolekcji znajdował się spory zespół dzieł Stanisława Wyspiańskiego, który kolekcjoner przekazał potem dla Muzeum Narodowego w Warszawie. W 1907 roku w „Złotej księdze” zapiał się jeden w wybitniejszych polskich amatorów sztuki Karol Lanckoroński, właściciel wiedeńskiego pałacu, w którego wnętrzach urządzono muzealną ekspozycję malarstwa (głownie mistrzów wczesnego włoskiego renesansu) i rzeźby starożytnej. Pod tym samym rokiem odnajdujemy Adama Ludwika Czartoryskiego ordynata sieniawskiego i gołuchowskiego, a przez to właściciela dwu rodowych muzeów w Krakowie oraz Gołuchowie, a także Leopold Meyéta warszawskiego adwokata i bibliofila, zbieracza polsko-żydowskich starożytności i obrazów artystów polskich. W późniejszych latach wpisała się Alina Bondy-Glassowa (1911), warszawska malarka, kolekcjonerka nowoczesnej sztuki polskiej (Ślewiński, Krzyżanowski, Rembowski, Wojtkiewicz), a również właściciel zbiorów przyrodniczych Jan Dybowski (1917), inżynier Mieczysław Geniusz (1919) – budowniczy Kanału Sueskiego, podarował on potem Muzeum Narodowemu w Warszawie zbiór obiektów staroegipskich.
Należy dodać, że w latach międzywojennych omawianą placówkę odwiedzali przedstawiciele władz RP oraz ważne postaci ze świata jej polityki, nauki, kultury i sztuki, jak Naczelnik Państwa Józef Piłsudski (4.02.1921), prymas kardynał August Hlond (1936), marszałek Edward Rydz-Śmigły (1936), uczeni, publicyści, pisarze, poeci i artyści z rodzinami i przyjaciółmi: Kazimierz Woźnicki (luty 1921), Stefan Komornicki kustosz muzeum XX Czartoryskich w Krakowie (1923), Teodor Axentowicz (1924), Józef i Jadwiga Mehofferowie (1925), filozof Władysław Tatarkiewicz z żoną Teresą (1926), historyczka sztuki Jadwiga Puciata-Pawłowska z mężem Bronisławem (1926), autorka opowiadań dla dzieci i młodzieży Irena Jurgielewiczówna (1928), malarze Gustaw Gwozdecki (1930) i Stanisław Kaczor-Batowski (1932), pisarz Wacław Sieroszewski (1934), żona poety Stefania Tuwimowa (1935), rektor Uniwersytetu Wileńskiego Witold Staniewicz (1937). Pojawiły się tu także nazwiska kolekcjonera Paula Marmottana podpisanego jako „Ami de Polonais” (1926) i poety Paula Valery (1932). W 1936 roku Muzeum odwiedził także Kamil Gronkowski historyk sztuki, kustosz Musée du Petit Palais i autor katalogu jego zbiorów; był on również kolekcjonerem zainteresowanym nowożytnym malarstwem, rysunkiem i rzemiosłem artystycznym – jego zbiory przekazane po wojnie do Biblioteki Polskiej utworzyły podstawę jej muzealnej kolekcji. W tych latach częstsze stało się zjawisko zbiorowego zwiedzania ekspozycji. W okresie wcześniejszym miało to miejsce jedynie kilka razy [8] – latach dwudziestych i trzydziestych natomiast jest to odnotowane wielokrotnie, np.: uczestnicy Zjazdu Walnego Nauczycielstwa Polskiego we Francji, wycieczki studentów architektury Politechniki Warszawskiej i Francusko-Polskiego Kongresu Lekarzy (1925), uczestnicy wycieczki naukowej Uniwersytetu Warszawskiego (1931), uczestnicy „Podróży przyjacielskiej Polaków do Francji”, wycieczki Związku Nauczycielstwa Polskiego (1934), inżynierowie francuscy (1935), uczestnicy wracającej w Holandii wycieczki Drużyny Instruktorskiej ZHP, wycieczki studentek polskich, nauczycieli geografów z Poznania, członków Towarzystwa Krajoznawczego i kursu nauczycielskiego informacyjnego (1937).
Tomasz F. de Rosset
PRZYPISY
[1] Paryż, Biblioteka Polska Księga sprawozdań Zarządu Rady Biliotecznej, Uchwała o Bibliotece Publicznej Polskiej, 24.11.1838 (cyt za. T.F. de Rosset, Polskie kolekcje i zbiory artystyczne we Francji w latach 1795-1919. Między „skarbnicą narodową a galerią sztuki, Toruń 2005, s. 176.
[2] W. Mickiewicz, Muzeum Mickiewiczowskie, „Przegląd Biblioteczny” 1908, I, 3-4, s. 178.
[3] Ibidem, s. 179-180.
[4] Na temat Biblioteki Polskiej w Paryżu i Muzeum Adama Mickiewicza zob.: […]
[5] Paryż, Biblioteka Polska, Muzeum Adama Mickiewicza, Złota księga z wpisami zwiedzających 1903-1937 i 1937-1971 (Akc. 7401), 1972-1978 (Akc. 7402), 1978-1985 (Akc. 7403), 1985-1990 (Akc. 7404), 1990-1998 (Akc. 7405), 1998-200 (Akc. 7406); dziękuję Pani Ewie Rutkowskiej za wskazanie i udostępnienie tych dokumentów.
[6] B. Piłsudski, Muzeum Tatrzańskie im. T. Chałubińskiego w Zakopanem: zadania i sposoby prowadzenia działu ludoznawczego, Kraków 1915.
[7] M. Treter, Muzea współczesne, Kijów 1917, s. 85-86.
[8] Na kilka dni przed wybuchem wojny, 23 lipca1914 roku Muzeum zwiedzili uczniowie II Szkoły Realnej w Krakowie przebywający w Paryżu na wycieczce.
