Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie zostało założone przez księcia Władysława Czartoryskiego, wnuka Izabeli z Flemingów Czartoryskiej, twórczyni patriotyczno-historycznej kolekcji pamiątek w Puławach, opatrzonej dewizą „PRZESZŁOŚĆ PRZYSZŁOŚCI”. Po upadku powstania listopadowego, w obawie przed zniszczeniem puławskich zbiorów udało się je zabezpieczyć i ukryć, w okolicznych kościołach, siedzibie Czartoryskich w Sieniawie, pałacu w Kórniku, by ostatecznie przenieść do Paryża. W 1870 roku książę Władysław Czartoryski, przy poparciu Akademii Umiejętności w Krakowie, zdecydował o przewiezieniu kolekcji, przechowywanej w Hôtel Lambert w Paryżu, do Krakowa. Muzeum zostało otwarte w 1876 roku. Trzon kolekcji stanowiły: Archiwum z Kórnika, Biblioteka Sieniawska, zbiory puławskie Izabeli Czartoryskiej oraz późniejsze nabytki księcia Adama: pamiątki ojczyste oraz obrazy włoskie, flamandzkie, holenderskie i niemieckie, rysunki, grafiki, wyroby z kości słoniowej, emalie z Limoges, majoliki włoskie, tkaniny flamandzkie, kobierce perskie, makaty tureckie a także cenne obiekty starożytne: sarkofagi egipskie i etruskie, rzeźby antyczne i wazy greckie. Ważne miejsce w zbiorach zajmowała zbrojownia oraz wykopaliska archeologiczne ziem polskich i zbiór numizmatyczny. Muzeum odwiedzali krakowscy artyści i studenci aby na podstawie eksponatów wykonywać szkice i kopie, częstym gościem był Jan Matejko. Ekspozycja muzealna mieściła się w stopniowo adaptowanych budynkach: dawnym Arsenale miejskim z basztą Ciesielską i Stolarską, popijarskim Collegium Novum (tzw. Klasztorku) oraz trzech kamienicach na rogu ulic św. Jana i Pijarskiej.
W przeciwieństwie do sentymentalnej kolekcji Izabeli, zbiory krakowskie miały zdecydowanie artystyczny profil oraz charakter placówki naukowej. Pierwszymi dyrektorami byli: archeolog Józef Łepkowski, następnie historycy sztuki – profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Marian Sokołowski oraz Stefan Komornicki. Do najcenniejszych dzieł należały obrazy “Dama z gronostajem” Leonarda da Vinci, “Portret młodzieńca” Rafaela Santi i “Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem” Rembrandta. W czasie I wojny światowej, za sprawą, żony księcia Adama, Marii Ludwiki Czartoryskiej, obrazy Leonarda, Rembrandta i Rafaela znalazły schronienie w Dreźnie. W 1920 roku dzieła wróciły do Krakowa. Znaczące straty dla kolekcji przyniosła II wojna światowa, zaginął m. in. obraz Rafaela. Po wojnie Muzeum trafiło pod opiekę Muzeum Narodowego w Krakowie. Kształt ekspozycji autorstwa prof. Mariana Sokołowskiego, dyrektora i kustosza od 1884 roku skorygowany nieznacznie przez Stefana Saturnina Komornickiego, muzeologa, znawcy sztuki i rzemiosła – kustosza Muzeum od 1920 roku, utrzymał się do 1950 roku. W 1991 roku placówkę przejął zarząd Fundacji Książąt Czartoryskich. 29 grudnia 2016 roku, dzięki zakupowi rządu RP, kolekcja książąt Czartoryskich stała się integralną częścią Muzeum Narodowego w Krakowie.
20 grudnia 2019 roku po wieloletnim, gruntownym remoncie Muzeum Książąt Czartoryskich zostało ponownie otwarte dla zwiedzających.
Więcej:
- M. Sokołowski, Muzeum XX. Czartoryskich w Krakowie, odbitka z “Kwartalnika Historycznego”, Lwów 1892.
- J. Mycielski, Galerya obrazów przy Muzeum Ks. Czartoryskich w Krakowie, Kraków 1893.
- Józefa Jezierskiego illustrowany przewodnik po m. Krakowie i okolicy: 1903-1904 : trzeci rok wydawnictwa, Kraków 1903, s. 87-99.
- H. Ochenkowski (?), Galeria obrazów. Katalog tymczasowy, Wydawnictwa Muzeum XX. Czartoryskich, 1914.
- M. Treter, Muzea współczesne. Studium muzeologiczne. Początki, rodzaje, istota i organizacja muzeów. Publiczne muzea w Polsce i przyszły ich rozwój, Kijów 1917, s. 133-135.
- M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiszu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim, Lwów 1919, s. 297-299.
- S. S. Komornicki, Muzeum książąt Czartoryskich w Krakowie. Wybór celniejszych zabytków sztuki od starożytności po wiek XIX, Kraków 1929, Nakładem Drukarni Narodowej.
- S.S. Komornicki, Przewodnik po Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, Kraków 1938
- J. Lepiarczyk, Dzieje budowy Muzeum Czartoryskich w Krakowie, „Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie”, 1953, s. 179–216.
- M. Rostworowski (red.), Muzeum Narodowe w Krakowie. Zbiory Czartoryskich. Historia i wybór zabytków, Warszawa 1978.
- K. Moczulska, Kontakty Władysława Czartoryskiego z antykwariuszem Mariuszem Panayiotisem Tano, Studia Archeologiczne 1, 1981, s. 159-168.
- M. Rostworowski, Kraków, [w:] Muzeum Czartoryskich. Historia i zbiory, Z. Żygulski jun. (red.), Kraków 2008, s. 95-121.
- D. Gorzelany, Ekspozycja a koncepcja kolekcjonerska. Casus Muzeum Książąt Czartoryskich, [w:] Muzeum a pamięć – forma, produkcja, miejsce, pod red. T.F. de Rosseta, E. Bednarz Doiczmanowej, A.Tołysz, Warszawa 2018, s. 159-170.
[mw]
