Początków Muzeum należy szukać w kolekcjonerskiej pasji Włodzimierza Dzieduszyckiego (1825-1899) zaszczepionej jeszcze w dzieciństwie przez rodziców – Józefa Kalasantego, właściciela bogatej biblioteki, kolekcjonera dzieł sztuki i okazów przyrodniczych oraz matki Pauliny Działyńskiej, kolekcjonerki szkieletów gąbek, korali, szkarłupni i skorup mięczaków. Początkowo zbiory znajdowały się w rodzinnej posiadłości, w pałacu w Poturzycy, głównej siedzibie rodowej pod Sokalem oraz drugiej w Zarzeczu. W 1847 r. Włodzimierz Dzieduszycki, postanowił bibliotekę Poturzycko – Zarzecką, kolekcję matki oraz własny zbiór ptaków krajowych, „liczący już dzisiaj 245 gatunków w przeszło 1000 egzemplarzach”, a także cenny zbiór obrazów, wzbogacony nowymi zakupami książek oraz obrazami: Juliusza Kossaka, Franciszka Tepy oraz Artura Grottgera (cykl “Warszawa”) sprowadzić do Lwowa. Zbiory umieścił w specjalnie przystosowanych do tego celu salach oficynowych swojej lwowskiej rezydencji przy ul. Kurkowej 15, u stóp Zamkowej Góry.
Kolekcja przyrodnicza miała się początkowo ograniczać do okazów ornitologicznych, szybko jednak powiększyła się o przedmioty z innych działów przyrody żywej i martwej, przybyło też sporo przykładów sztuki ludowej ofiarowanych z różnych stron ziem polskich. Dzieduszycki przyjmował je z zastrzeżeniem „byleby tylko były one nasze, rodzime, odkrywające nowe bogactwa naszej przyrody… otwierające nowe horyzonty krajoznawstwa”.
Kolekcjoner wspierał również finansowo wyprawy naukowe i badania terenowe, które przyczyniały się do powiększania zbiorów. Dzięki pomocy i udzielanym, przez kolekcjonera, stypendiom wyrosła znana kadra profesorów lwowskiego uniwersytetu.
Wobec systematycznie rosnących zbiorów sale zaadaptowane na cele muzealne w oficynie pałacu okazały się za ciasne. Mogli je zwiedzać tylko członkowie rodziny i przygodni goście, a pragnieniem właściciela przyrodniczej kolekcji było utworzenie instytucji dostępnej dla publiczności i ludzi nauki, dla celów badawczych „[…] oznaczenie i ułożenie naukowe zebranych przedmiotów, jako też systematyczne i dokładne ich spisanie.”
W tym celu, w 1868 r., kupił dwupiętrowy gmach z przyległymi oficynami przy ul. Teatralnej 18, w celu dostosowania ich do potrzeb przyszłego muzeum. Po gruntownym remoncie, w przygotowaniu poszczególnych działów założycielowi, dyrektorowi i kustoszowi, w jednej osobie, pomagali jego byli stypendyści: Dział zoologiczny – prof. Maksymilian Nowicki, botaniczny – prof. Antoni Rehman, (od którego nabył osobisty zielnik, ale także cenną kolekcją florystyczną po prof. Jacku Łobarzewskim), dział paleontologiczno-geologiczny – prof. Józef Siemiradzki i Marian Łomnicki oraz etnograficzny – prof. Włodzimierz Szuchiewicz. Najbardziej zaufanym pracownikiem, zatrudnionym już w latach 50., był preparator i późniejszy kustosz Władysław Zontak, który pomagał kolekcjonerowi również w sprawach administracyjnych.
10 września 1880 r. z okazji przyjazdu cesarza Franciszka Józefa I do Lwowa Włodzimierz Dzieduszycki ofiarował utworzone przez siebie Muzeum Przyrodnicze im. Dzieduszyckich jako dar dla Narodu. Aby zabezpieczyć istnienie placówki w 1893 r. utworzył Ordynację Poturzycką, z którą był nierozerwalny obowiązek utrzymywania muzeum i na ten cel fundator przeznaczył 12 000 złr. rocznie. Obok najważniejszych działów: przyrodniczego, geologicznego, prehistorycznego oraz etnograficznego w Muzeum znajdowały się pracownie naukowe wraz z odpowiednimi urządzeniami oraz bogata biblioteka zawierająca w większości dzieła przyrodnicze. Z pracowni korzystali wybitni naukowcy, głównie profesorowie uniwersytetów Lwowa i Krakowa ale też przyrodnicy, zoologowie i botanicy, ze wszystkich trzech zaborów, a często także uczeni zagraniczni. W 1895 r. Włodzimierz Dzieduszycki wydał “Przewodnik po Muzeum Dzieduszyckich we Lwowie”
Po śmierci Włodzimierza w 1899 r., kuratorem Muzeum został usynowiony przez niego, Tadeusz Dzieduszycki, amator ornitolog, dr praw Uniwersytetu Wileńskiego. W 1905 r. nowy ordynat utworzył stanowisko dyrektora Muzeum, na które powołał wybitnego, zoologa (głównie entomologa), geologa i paleontologa, Mariana Łomnickiego. Pracując na stanowisku dyrektora Muzeum przez 10 lat (1905- 1915) Łomnicki wzbogacił Muzeum w liczne kolekcje entomologiczne i geologiczno-paleontologiczne. W 1907 r. Muzeum wzbogaciło się w unikalne w skali światowej odkrycie w Staruni w powiecie bohorodczańskim w pokładach wosku ziemnego plejstoceńskich doskonale zachowanych zwierząt: kompletnego szkieletu mamuta (Elephas primigenius Blumb) oraz młodej samicy nosorożca włochatego (Rhinoceros antiquitatis Blumb). W tym okresie Muzeum, zwłaszcza jego dział zoologiczny, stało się głośne wśród zoologów niemal całej Europy.
Następcą zmarłego w 1918 r. ordynata Tadeusza Dzieduszyckiego i kuratorem Muzeum został Paweł Dzieduszycki, z którego osobą pracownicy Muzeum wiązali wielkie nadzieje. Niestety, po kilku miesiącach urzędowania zrezygnował on niespodziewanie z roli ordynata, jak i kuratora Muzeum i wstąpił do zakonu Jezuitów, przekazując ordynację i kuratorstwo Muzeum na rzecz swego młodszego brata, Włodzimierza Dzieduszyckiego juniora, ornitologa amatora. Jego starania o rozwój Muzeum i organizację stacji ornitologicznej nad Bugiem, celem badania przelotów ptasich, przerwał wybuch II wojny światowej.
W czasie działań wojennych, podczas zajmowania Lwowa w 1939 r. przez Rosjan, pocisk artyleryjski uszkodził budynek muzeum i częściowo zniszczył zbiory działu paleontologicznego. Po zakończeniu II wojny światowej i przymusowym wysiedleniu Polaków ze Lwowa wszystkie eksponaty zgromadzone w muzeum zostały przekazane przez Rosjan narodowi ukraińskiemu i obecnie znajdują się pod zarządem Akademii Nauk Ukrainy jako Дірżявний природознавчий музей.
Więcej:
- W. Dzieduszycki, Muzeum imienia Dzieduszyckich we Lwowie, Dział I, zoologiczny, oddział zwierząt kręgowych. II, Ptaki, Lwów 1880.
- W. Dzieduszycki, Przewodnik po Muzeum imienia Dzieduszyckich we Lwowie, Lwów 1895. (wyd. 2, 1907)
- L. Dziedzicki, Muzeum Dzieduszyckich we Lwowie, “Wędrowiec” nr 221, T. IX, (12) 24 marca 1881, Warszawa, s. 188-189.
- A. Bieńkowski, Muzeum Dzieduszyckich we Lwowie i jego twórca, “Tygodnik Ilustrowany”, 1900, nr 12, s. 231-234.
- Fr. Jaworski, Przewodnik po Lwowie i okolicy, z Żółkwią i Podhorcami, z planem miasta i teatru, Lwów 1907 (1911), s. 144-146
- M. Treter, Muzea współczesne. Studium muzeologiczne. Początki, rodzaje, istota i organizacja muzeów. Publiczne zbiory muzealne w Polsce i przyszły ich rozwój, Kijów 1917, s. 36-37.
- E. Chwalewik, Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości, w ojczyźnie i na obczyźnie…, T. I, A-M, Warszawa-Kraków 1926, s. 398-399.
- G. Brzęk, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie i jego twórca, Lublin 1994.
Małgorzata Wawrzak
