Towarzystwo Polskiej Macierzy Szkolnej w Warszawie zostało zarejestrowane w 1906 roku. W jego komitecie organizacyjnym zasiadali m.in. Józef Świątkowski, Henryk Sienkiewicz, Antoni Osuchowski i Mieczysław Brzeziński. Jeszcze w tym samym roku utworzono przy Zarządzie Głównym Macierzy Szkolnej 4 wydziały, m.in. Wydział Oświaty Ludowej, przy którym zorganizowano muzeum, będące pierwszym muzeum szkolnym w Królestwie Polskim.
Jak relacjonował w swoim referacie z działalności Macierzy Marian Stępowski (1907):
„Pierwotnem założeniem było utworzenie Muzeum pomocy naukowych w zakresie potrzeb szkolnictwa ludowego. W Muzeum chciano zgromadzić możliwie całkowicie ten aparat naukowy, jaki jest konieczny w każdej wzorowej szkole początkowej, dla prowadzenia nauki poglądowej, pogadanek, slojdu i t. p. Ale myśl, w szczęśliwą chwilę rzucona, wykazała rychło, że pierwotnie zakreślone ramy Muzeum rozszerzać wypada, ze względu na napływające zewsząd obficie dary, z zakresu bądź to fauny i flory krajowej, bądź to przemysłu rodzimego, że przewidywać należy, iż Muzeum z pedagogicznego ściśle, w Muzeum pedagogiczno-krajoznawcze przekształcić się będzie musiało.”
W grudniu 1907 roku działalność Polskiej Macierzy Szkolnej została zawieszona przez generał-gubernatora warszawskiego Gieorgija Antonowicza Skałona, a mienie tej instytucji przekazano różnym organizacjom i instytucjom oświatowo-kulturalnym (PMS częściowo kontynuowała działalność konspiracyjnie).
Zbiory muzealne wraz z księgozbiorem trafiły do Muzeum Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Warszawie. Obejmowały one m.in. 898 eksponatów taksydermicznych, preparatów anatomicznych,muszli, owadów, a także około 400 okazów minerałów ułożonych systematycznie według podręcznika St. Konkiewicza, okazy botaniczne, w tym modele grzybów, nasiona i zielniki, nieliczne przykłady przyrządów fizycznych i chemicznych wraz z odczynnikami oraz pomoce do nauczania początkowego.
Więcej na temat muzeum zob. m.in.
- STEMLER J., Polska Macierz Szkolna [w:] Nasza walka o szkołę polską 1901—1917. Opracowania, wspomnienia, dokumenty, pod red. Bogdana Nawroczyńskiego t. 2, Warszawa 1934, s. 178, 184.
- STEMLER J., Dzieło samopomocy narodowej Polska Macierz Szkolna 1905-1935), Warszawa 1935, 78-79, 81, 86,
- Działalność Zarządu, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego”, 1908, s. 13
- Komisya muzealna P.T.K., Rocznik P.T.K., 1908, s. 45-53
[tr]
