Muzeum Narodowe Polskie w Raperswilu w Szwajcarii zostało założone z inicjatywy Agatona Gillera (1831-1887) dziennikarza i działacz niepodległościowego na emigracji. Placówkę ufundował Władysław hr. Broel Plater (1808-1889) polityk, dziennikarz, poseł na Sejm i aktywny działacz polskiego środowiska narodowego na emigracji.
Siedzibą muzeum stał się zamek nad brzegiem Jeziora Zurychskiego (wydzierżawiony na 99 lat). Gromadziło ono wszelkie obiekty związane z historią i kulturą polską, zabytki archeologiczne, broń uzbrojenie i umundurowanie, pamiątki historyczne, dzieła sztuki (malarstwo, rzeźba, rysunek, grafika, rzemiosło artystyczne), bibliotekę, dokumenty archiwalne. Zbiory powstawały głównie z darów Polaków z emigracji i kraju, częściowo zakupów własnych (mocno ograniczonych) oraz czasem jako depozyty. Na przełomie XIX i XX wieku znajdowała się tu największa biblioteka polska na emigracji (ok. 100 tys. druków), z bogatym zbiorem rękopisów (w tym archiwum Wielkiej Emigracji).
Merytorycznym opiekunem muzeum był emigrant i działający w Szwecji antykwariusz Henryk Bukowski (1839-1900). Po śmierci Platera kustoszem i zarządcą muzeum został Włodzimierz Różycki de Rosenwerth (1838-1914) autor specyficznej koncepcji ekspozycji muzealnej zmierzającej do realizacji pożądanej narodowej narracji pomijającej kwestię autentyczności eksponatów (np. uzupełnianie obiektów o późniejsze elementy), autor legend związanych z eksponatami i niektórych eksponatów. Jego koncepcja spotkała się z krytyką części środowiska.
Jak pisano „Oderwane od gruntu rodzinnego, nieodżywiane jego sokami, niekontrolowane przez opinię społeczną, stają się przedmiotem swarów, walki i intryg, małych ambicyj i małych zabiegów, które odejmują im naprzód zdolność rozwoju a potem wszelką wartość”. „Sprawa rapperswilska” znalazła oddźwięk w kraju, a sprawą fałszerstw zajęła się komisja specjalistów. Jednym z autorów niezrealizowanych projektów reformy i modernizacji Muzeum był Żeromski Stefan (1864-1925), który w latach 1892-1895 pracował tam jako bibliotekarz.
Zgodnie ze statutem (1894) celem muzeum było „przechowywanie pamiątek i dokumentów narodowych Polski, Litwy i Rusi, do czasu odzyskania niezależności, oraz w celu zaznajamiania świata cywilizowanego z prawami polskiego narodu do życia politycznego przez wykazywanie w zbiorach muzealnych jego przeszłości dziejowej, obecnego ucisku i niespożytej jego żywotności”.
W zbiorach znalazły się m.in. materiały biograficzne i autografy, dokumenty królewskie i związane z konfederacją barską, Sejmem Czteroletnim, Konstytucją 3 maja i insurekcją kościuszkowską, materiały do dziejów Legionów Dąbrowskiego, wojen napoleońskich, Kongresu wiedeńskiego, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego, Rzeczypospolitej Krakowskiej oraz emigracji polskiej. Ponadto gromadzono archiwalia dokumentujące udział Polaków w konfliktach zbrojnych, powstaniach oraz Kościuszkiana i Mickiewicziana.
W 1927 na mocy uchwały Sejmu RP zbiory zostały przewiezione do kraju (zgodnie z testamentem założyciela) i trafiły do Muzeum Narodowego w Warszawie i Biblioteki Narodowej. Znaczna ich część, głównie w zakresie druków i rękopisów została zniszczona podczas II wojny światowej). W latach 1936-1951 na zamku istniało polskie centrum ekspozycyjne, po wojnie przejęte przez władze komunistyczne, wskutek czego kanton Sanki Gallen wypowiedział umowę dzierżawną. Muzeum reaktywowano w 1975 przez polskie środowiska emigracyjne.
Więcej na temat muzeum zob. m.in.:
- [KRASZEWSKI J.I.], Uroczystość otwarcia Muzeum Historyczno-Polskiego w Raperswil. Dnie 23 października 1870 roku, Drezno: J.I. Kraszewski, 1870.
- GILLER A., Muzeum Narodowe w Raperswilu, „Album Muzeum Narodowego w Rapperswilu” t. I, Lwów 1876, s. 579-597.
- [WASILEWSKI Z.] Rzut oka na dzieje Muzeum Narodowego w Rapperswilu, „Album Muzeum Narodowego w Rapperswilu” t. IV, Kraków: MNKr, 1894, s. 3-88.
- ROSZ J., Szkic dziejów Muzeum Narodowego w Rapperswilu, Lwów, 1898.
- Muzeum Narodowe Polskie w Rapperswilu, Raperswil: Nakładem Dyrekcji Muzeum, 1906.
- ŻEROMSKI S., O przyszłość Rapperswilu, Kraków 1911.
- Das Internationale Kriegs- und Friedenmuseum in Luzern, „Die Berner Woche in Wort und Bild”2 (1912), s. 148-150
- FLACH J., Sprawa Muzeum Narodowego w Rapperswilu, Kraków: Drukarnia „Czasu”: 1912.
- LEWAK A., Muzeum Narodowe Polskie w Rapperswilu 1869-1927, „Niepodległość” 17(1938), z. 1
- ZIEJKA F., Kraszewski a Muzeum Narodowe Polskie w Raperswilu, „Pamiętnik Literacki” 1966, nr 57, z. 1
- MANSFELD B., Raperswil Władysława Platera, „Więź” 11 (1972),m s. 130-136.
- NEHRING S., Polskie Muzeum w Raperswil, Raperswil 1976.
- CHANKOWSKI S., Materiały źródłowe do dziejów Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu 1870-1927, „Biuletyn PAN” 1980, nr 23, s. 3-26.
- CHANKOWSKI S., Źródła do dziejów Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu w zbiorach zagranicznych, „Biuletyn PAN” 1982, nr 25, s. 4-18.
- CHANKOWSKI S., Szwajcarzy wobec Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu w okresie dyrekcji Władysława Platera (1869-1889), w: Losy Polaków w XIX-XX wieku. Studia ofiarowane Profesorowi Stefanowi Kieniewiczowi w osiemdziesiątą rocznicę Jego Urodzin, Warszawa 1987, 509-524.
- CHANKOWSKI S., Muzeum Rapperswilskie jako warsztat pracy naukowej, „Przegląd Historyczny” 1988, nr 74, z. 1
- MANSFELD B., Esej o Rapperswilu, „Muzealnictwo” 37 (1995), s. 74-79.
- CHANKOWSKI A. S., Muzeum Polski Współczesnej w Rapperswilu w latach 1936-1939, Rocznik Biblioteki Narodowej XXXII (Warszawa 1998), s. 281-326;
- JASTRZĘBOWSKA E., Drugi Rapperswil i jego kustosz, Rocznik Biblioteki Narodowej XXXVI (Warszawa 2004), s. 275-29
[tr]
