Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości zostało założone w 1906 roku, a pierwsze spotkanie odbyło się w sali Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Członkami Towarzystwa, oprócz wybitnych architektów, artystów i historyków byli także działacze czynni na polu kolekcjonerstwa i muzealnictwa, m.in. Zygmunt Gloger oraz Erazm Majewski. Już w 1906 roku utworzono wydział Architektoniczny, Starej Warszawy i Gospodarczy oraz Komisję Muzealną, a później także inwentaryzacyjny oraz malarsko-rzeźbiarski.
Od 1911 roku TOnZP rozpoczął organizację wystaw czasowych, które miały pomóc w zdobyciu funduszy na działalność towarzystwa. Pierwsza z nich, ciesząca się wielkim uznaniem ekspozycja „Stara Warszawa” (1911), odbyła się w salach Ratusza, kolejne w zakupionej w 1911 roku siedzibie organizacji – kamienicy Baryczków.
Jak pisano w tekście rocznicowym z lat trzydziestych „W Warszawie dla napływających zbiorów Towarzystwa i darów oraz dla przechowania zbiorów archeologicznych Erazma Majewskiego została powzięta myśl budowania muzeum, a władze kościelne na wniosek Towarzystwa zadecydowały o potrzebie założenia muzeum archidiecezjalnego. Jednocześnie uchwalono założenie własnego organu dla ogłaszania dokonanych prac oraz wiadomości wchodzących w zakres zadań Towarzystwa”. Myśl utworzenia muzeum pojawiła się w 1913 roku. Wówczas też, utworzono Komisję Muzealno – Bibljoteczną pod kierownictwem Br. Gembarzewskiego, która dzięki wsparciu finansowemu Kasy im. Mianowskiego podjęła się uporządkowania i skatalogowania posiadanych przez TOnZP zbiorów.
W 1914 roku w salach na drugim piętrze zorganizowano stałą wystawę tzw. Muzeum Baryczkowskiego. Głównym przedmiotem zainteresowań kolekcjonerskich towarzystwa były Varsaviana, gromadzone przy okazji prowadzonych inwentaryzacji i studiów, a także pozyskiwane od osób prywatnych jako dary, sporadycznie dokonywano także zakupów. Wśród ofiarodawców znaleźli się m.in. Władysław Marconi, Aleksander Kraushar czy wdowa po pierwszym prezesie Towarzystwa Wanda Krasińska. W czasie I wojny światowej, dzięki zaangażowaniu Petersburskiego TOnZP udało się powstrzymać częściowo wywóz i sprzedaż polskiego mienia oraz zakupić ze środków publicznych najcenniejsze zabytki. Zgromadzone przez TOnZP obiekty stały się podwaliną późniejszego działu Starej Warszawy Muzeum Narodowego, do którego przekazano zgromadzoną kolekcję (1937).
Więćej na temat zbiorów TOnZP:
- Dwudziestolecie działalności Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie 1906-1932, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” , I, nr 4, 1932-1933, s. 241-260
- Jerzy Kowalczyk, Powołanie i działalność Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości z perspektywy siedemdziesięciu lat, „Ochrona Zabytków” 1978, 31/2 (121), 99-103
- Władysław Tatarkiewicz, O założeniu Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, „Ochrona Zabytków”, 1958, 11/3-4 (42-43), 154-157
[ato]
