Potrzeba utworzenia w Krakowie muzeum o charakterze narodowym szczególnie wyraźna była w drugiej połowie XIX wieku, kiedy swoją działalność rozpoczęło tamtejsze Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych. Do utworzenia muzeum zachęcał prezydenta Krakowa, Józef Dietl (1871), z projektem Galerii Narodowej wystąpił archeolog Teodor Nieczuja Ziemięcki (1878).
Symboliczną datą powstania muzeum jest rok 1879. Wówczas to Henryk Siemiradzki z okazji obchodów pięćdziesięciolecia twórczości Józefa Ignacego Kraszewskiego ofiarował „na pożytek krajowi” obraz Pochodnie Nerona. Siedzibą muzeum stały się sale na piętrze w wyremontowanych w latach 1875-1879 Sukiennicach. Oficjalne otwarcie muzeum dla zwiedzających nastąpiło w 1883 roku, w dwusetną rocznicę zwycięstwa pod Wiedniem, a jednym z jego celów statutowych było przedstawienie sztuki polskiej „w całym jéj historycznym i bieżącym rozwoju” poprzez „nabycie dzieł sztuki oryginalnych”.
Pierwszym dyrektorem muzeum został Władysław Łuszczkiewicz (1883–1900), a jego następcą został jeden z najbardziej zasłużonych muzealników polskich pierwszej połowy XX wieku, Feliks Kopera (1901–1949). Dzięki stałej subwencji władz miejskich muzeum prowadziło planowane zakupy dzieł artystów polskich do galerii współczesnej, która obok zbiorów sztuki średniowiecznej, była najszybciej rozwijającym się działem muzealnym. Głównym źródłem pozyskiwania prac do muzeum stały się jednak dary i depozyty osób prywatnych, towarzystw – w tym TPSP, a także Ministerium Wyznań i Oświaty, które ofiarowywało muzeum dzieła artystów polskich z wystaw organizowanych w Wiedniu.
W Sukiennicach eksponowano Galerię Sztuki Polskiej, obejmującej dzieła z okresu stanisławowskiego, malarstwo polskiego romantyzmu (m.in. prace Piotra Michałowskiego i Artura Grottgera), malarstwo historyczne – m.in. prace Matejki i Siemiradzkiego, a także dzieła z przełomu XIX i XX wieku: obrazy Józefa Chełmońskiego, Józefa Brandta, Aleksandra Gierymskiego, Jacka Malczewskiego, Leona Wyczółkowskiego czy Jana Stanisławskiego.
Kolekcja krakowskiego muzeum obejmowała oprócz sztuki współczesnej także pokaźne zbiory rzemiosła artystycznego, militaria, numizmaty, zbiory archeologiczne i etnograficzne. Na początku XX wieku udostępniono dla zwiedzających pierwsze oddziały muzealne: Zbiory Emeryka Hutten-Czapskiego, Dom Jana Matejki, zbiory w Kamienicy Szołayskich, Barbakan, Wieżę Ratuszową. W 1934 roku rozpoczęto budowę Nowego Gmachu.
Więcej na temat początków Muzeum Narodowego zob. m.in.
- Julian Pagaczewski, Muzeum Narodowe w Krakowie w dwudziestą rocznicę otwarcia, Kraków: Muzeum Narodowe 1904
- Obrazy i rzeźby będące własnością Muzeum Narodowego w Krakowie: katalog tymczasowy, Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie: A. Koziański 1885
- Statut Muzeum Narodowego w Krakowie, uchwalony na posiedzeniach Rady Miejskiéj, w dniu 1. i 8. marca 1883 r., Kraków: Nakładem Gminy miasta Kraków, w Drukarni A. Koziańskiego, 1885
- Andrzej Kopff, Pierwsze lata Muzeum Narodowego w Krakowie, „Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie”, 1956, t. 4, s. 280-288
[ato]
