29.10.2018 |
Narodowe Muzeum Historii Naturalnej (MNHN) należy do największych i najważniejszych muzealnych instytucji przyrodniczych na świecie. Jego kolekcja obejmuje około 68 milionów okazów w tym:
- kolekcja mineralogiczna i geologiczna, ok. 850.000 okazów,
- meteoryty, ok. 3.500 okazów,
- skamieniałości, ok. 2,7 miliona okazów,
- zielnik, ok. 12 milionów okazów,
- kolekcja zoologiczna, ok. 46 milionów okazów,
- czaszki, ok. 35 tysięcy okazów,
- okazy prehistoryczne, ok. 2 miliony,
- przedmioty etnograficzne, ok. 300.000 okazów,
- rośliny żywe, ok. 25.000,
- żywe zwierzęta w trzech ogrodach zoologicznych, ok. 5 tysięcy.
Biblioteka MNHN posiada jedną z największych na świecie kolekcji starodruków, książek i rękopisów naukowych. W muzealnej kolekcji znajdują się niekiedy tak nieoczekiwane dla przyrodniczej kolekcji obiekty, jak klejnoty królewskie m.in. szafir i topaz Marii Leszczyńskiej.
Zadaniami muzeum, zdefiniowanymi przez statut instytucji jest prowadzenie badań podstawowych i stosowanych, konserwacja i wzbogacanie kolekcji, nauczanie, ekspertyzy, popularyzacja wiedzy. Muzeum zlokalizowane jest w trzynastu różnych miejscach, oprócz najbardziej znanego paryskiego Jardin des Plantes są to m.in. Muzeum Człowieka, ZOO w Vincennes, dwa inne ogrody zoologiczne, dwie stacje morskie, arboretum, ogrody botaniczne, oraz miejsca wykopalisk prehistorycznych w Dordonii. W MNHN pracuje około 2000 pracowników (w tym 500 naukowych) i studiuje około 350 studentów. Instytucja posiada prawo nadawania tytułów naukowych. Rocznie MNHN zwiedza około ośmiu milionów osób.
Źródło: Wikipedia
Muzeum posiada nieomal czterystuletnią historię. W 1626 roku Guy de la Brosse (1586-1641), królewski lekarz i przyrodnik uzyskał zezwolenie na organizację ogrodu botanicznego oraz nauczanie botaniki i chemii. Działalność instytucji sformalizował wydany w 1639 roku, przez Ludwika XIII roku, edykt królewski. 10. czerwca 1793 roku dekret Konwentu przekształcił zbiory królewskiego gabinetu historii naturalnej w Narodowe Muzeum Historii Naturalnej, dekret zdefiniował także dwanaście muzealnych katedr i zasady funkcjonowania zgromadzenia profesorów.
Od początku istnienia gabinet królewski posiadał liczne związki z Rzeczypospolitą. Polonika w muzealnych zbiorach są zatem często starsze niż interesujący nas w tym tekście, dziewiętnasty wiek. William Davisson (1596-1669) jeden z pierwszych intendentów Jardin des Plantes, gdy w czasach mniej sprzyjających dla protestantów opuścił Francję, został lekarzem, przyrodnikiem i zarządcą ogrodów polskich królów Władysława IV i Jana Kazimierza. Z tych najstarszych poloników z muzealnych zbiorów wymienić należy bogatą kolekcję książek gdańskich przyrodników z XVII i XVIII wieku. Szczególnie ważne dla historii nauk przyrodniczych w Polsce jest także archiwum Jean-Etienne Guettarda (1715-1786), który spędził w Rzeczypospolitej, w charakterze lekarza francuskiego ambasadora, lata 1760-1762. Wśród dokumentów z tego archiwum wymieńmy notatki związane z przygotowaniem opisu i pierwszej geologicznej mapy Polski i Litwy oraz spisy roślin w których po raz pierwszy na ziemiach Polski zastosowano systematykę i nomenklaturę Karola Linneusza (1707-1778). Królewski gabinet przeżywał okres swojej świetności w latach intendentury (1739-1788) Georgesa Leclerca Buffona (1707-1788). Uczony ten zwrócił się do monarchów Europy z prośbą o przesyłanie królowi Francji kolekcji okazów przyrodniczych, charakterystycznych dla rządzonych przez nich królestw. Na apel pozytywnie odpowiedział m.in. Stanisław August Poniatowski przysyłając przygotowaną przez Filipa Carossiego (1774-1779) i Stanisława Okraszewskiego (1744-1824) kolekcję mineralogiczną. Dodajmy, że Buffon był nauczycielem, studiującego w Gabinecie Królewskim, Stanisława Staszica (1755-1826). To właśnie Staszic przetłumaczył na Polski Epoki natury Buffona.
W zbiorach MNHN znajdują się także liczne pamiątki i rękopisy związane z pobytem i pracą w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej przyrodników m.in. Jean-Emmanuela Giliberta (1741-1814), profesora Szkoły Głównej, założyciela ogrodów botanicznych i gabinetów historii naturalnej w Grodnie i Wilnie, autora Flory litewskiej i licznych innych prac przyrodoznawczych m.in. pierwszych naukowych, pochodzących z obserwacji, opisów żubrów. Jego następca na katedrze w Wilnie, towarzysz wyprawy kapitana Cooka, Georg Forster (1754-1794) ostatnie lata życia spędził w Paryżu. MNHN posiada część jego zbiorów przyrodniczych i rękopisów m.in. oryginał inauguracyjnego wykładu Limitis Historiae naturalis, wygłoszonego 2. lutego 1785 w Szkole Głównej Litewskiej.
Paryskie muzeum, jego kolekcje i prowadzone w nim nauczanie nabrały szczególnie ważnego dla polskiej nauki znaczenia w XIX wieku gdy w rezultacie utraty niepodległości w naszym kraju rozwój instytucji naukowych został bądź bardzo poważnie ograniczony bądź wręcz uniemożliwiony. Tradycją gabinetu królewskiego, a następnie MNHN było prowadzenie nauczania, otwartego dla wszystkich i bezpłatnego. Każdy ze słuchaczy muzealnych wykładów musiał jedynie wpisać się na listę. Słuchacze otrzymywali zaświadczenie uczestniczenia w wykładach. Rejestry muzealnych słuchaczy zachowały się jedynie fragmentarycznie, pozwalają one jednak na ocenę jak ważne było nauczanie prowadzone w MNHN dla historii polskich nauk przyrodniczych. Na wykłady René Just Haüyego (1743-1822) z mineralogii uczęszczało, aż 34 Polaków, wśród nich m.in. Stanisław Staszic, Julian Ursyn Niemcewicz uczestniczył także w innych muzealnych wykładach), a także liczni oficerowie napoleońskiej armii. Jean Baptiste Lamarck (1744-1829) nauczał zoologii bezkręgowców jedenastu Polaków. W zajęciach René Desfontainesa (1750-1833) z botaniki brało udział czternastu Polaków. Nazwiska trzech Polaków figurują wśród uczestników zajęć terenowych Alexandra Brongniarta (1770-1847). W latach 1803-1900 na wykłady z botaniki w MNHN uczęszczało łącznie przynajmniej 74 studentów z ziem polskich m.in. Józef Jundziłł (1794-1877), Ferdynand Werner (1799-1870), Florian Sawiczewski (1797-1876), Michał Szubert (1787-1860), Ignacy Domeyko (1802-1889), Jerzy Aleksandrowicz (1819-1894), Edward Strasburger (1844-1912). Wykształceni w MNHN polscy przyrodnicy korespondowali ze swoimi nauczycielami i kolegami z tej instytucji, zwracali się do nich z prośbą o pomoc w organizowaniu swoich warsztatów pracy, a także przesyłali bądź wymieniali okazy.
W XIX wieku, a zwłaszcza jego pierwszej połowie polskie nauki przyrodnicze rozwijały się zasadniczo w trzech głównych ośrodkach: wileńsko-krzemienieckim, krakowskim i warszawskim. Okresami prężnym ośrodkiem stawał się także Uniwersytet Lwowski. W kolekcjach MNHN odnajdujemy ślady pracy przyrodników ze wszystkich tych centrów badawczych. Niekiedy przysyłane do paryskiego muzeum okazy odegrały ważną dla historii nauki rolę. Dzięki przesyłanym przez Ignacego Horodeckiego z Wilna okazom skamieniałych mięczaków powstała stratygrafia, jak podkreślają to twórcy tej metody Alexandre Brongniart i Georges Cuvier w Description géologique des environs de Paris, a przysłane przez wileńskiego uczonego meteoryty odegrały ważną rolę dla zrozumienia charakteru i pochodzenia „aerolitów”. Przesłany przez Baltazara Hacqueta (1739-1815), profesora Uniwersytetu Lwowskiego, a następnie Jagielońskiego, opis i rysunek rogu tura został wykorzystany przez Cuviera w, jakże ważnym dla historii zoologii i paleontologii, dziele Recherches sur les ossemens fossiles de quadrupèdes, où l’on rétablit les caractères de plusieurs espèces d’animaux que les révolutions du globe paraissent avoir détruites. Listy oraz wielostronnicowe spisy roślin, które starano się pozyskać z Jardin des Plantes albo proponowano na wymianę oraz katalogi z odręcznymi dopiskami świadczą o bardzo żywych kontaktach polskich botaników z przyrodnikami z MNHN. Muzealna biblioteka przechowuje m.in. listy, a także zielnikowe okazy roślin, przesyłane z Wilna przez Stanisława Bonifacego Jundziłła (1761-1847) i Wilibalda Bessera (1784-1842) z Krzemieńca do André Thouina (1747-1824).
Z wileńskich przyrodników z muzealnymi naukowcami, korespondowali także botanik i entomolog Stanisław Batys Gorski (1802-1864) oraz uznawany za twórcę polskich nauk weterynaryjnych, Alzatczyk i wileński profesor, Louis Henri Bojanus (1776-1827), autor jednej z najlepszych monografii w dziedzinie anatomii porównawczej, poświęconej żółwiowi błotnemu Anatome testudinis europae. Bojanusowi nauka zawdzięcza także pierwsze naukowe opisy tura i żubra stepowego. W muzealnej korespondencji znajdują się jego prace i listy, które osobiście przesyłał Georgesowi Cuvier, którego uznawał za swojego mistrza i nauczyciela. Konstanty Tyzenhauz (1786-1853), ornitolog, entomolog i mecenas nauk przyrodniczych przesyłał do Paryża okazy, publikował we Francji i korespondował m.in. z Félixem Édouardem Guérin-Ménevillem (1799-1874) zoologiem i wydawcą czasopism i przyrodniczych słowników, a także politykiem, aktywnym orędownikiem sprawy niepodległości Polski. Biblioteka MNHN posiada jeden z czterech znanych katalogów ptaków i ssaków autorstwa Tyzenhauza. Wymienić należy także Ignacego Domeykę, wykształconego w MNHN i paryskiej Ecole des Mines. Wielokrotnie przesyłał on do Paryża całe kolekcje minerałów oraz okazy paleontologiczne z Chile.
Wśród krakowskich przyrodników związanych z MNHN, których stosunkowo liczne pamiątki zachowały się w Paryżu zacytujmy: mineralogów i geologów Jana Jaśkiewicza (1749-1809), Józefa Markowskiego (1758-1829), Ludwika Zejsznera (1805-1871) oraz botaników Józefa Warszewicza (1812-1866), Alojzego Esteichera (1786-1852) Edwarda Janczewskiego (1846-1918), Józefa Rostafińskiego (1850-1928), Mariana Raciborskiego (1863-1917). Listy Janczewskiego są bardzo cennym świadectwem jego pionierskich prac nad glonami, a także przedmendlowskiego odkrycia reguł rozszczepienia cech mieszańców.
Przypomnieć należy także związki Warszawskiego Gabinetu Zoologicznego. Zauważmy, że wszyscy naukowcy wydelegowani przez komisję edukacyjną dla zakupu kolekcji ornitologicznej barona Minkcwitza z Gronowic, będącej początkiem gabinetu, byli wykształceni MNHN. Pierwszy kustosz kolekcji, Feliks Jarocki (1790-1865) był ponadto uczniem Cuviera. Z MNHN byli związani i pozostawili w zbiorach liczne ślady naukowych prac, także twórcy świetności warszawskich zbiorów złotego okresu ornitologii polskiej: Antoni Waga (1799-1890), Władysław Taczanowski (1819-1890), Konstanty Branicki (1824-1884), Jan Sztolcman (1854-1928).
Podsumowując możemy zauważyć, że w zbiorach MNHN znajdują się okazy związane z wszystkimi centrami polskiej nauki (Wilno, Krzemieniec, Kraków, Warszawa, Lwów, emigracja). Niektóre z tych okazów zmieniły historię nauki. historia polskich nauk przyrodniczych może być ukazana poprzez kolekcje MNHN, przechowywane w tej instytucji okazy mineralogiczne geologiczne, botaniczne i zoologiczne oraz książki, ilustracje i rękopisy.
Piotr Daszkiewicz
Narodowe Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu
