W 1767 roku ustawa sejmowa przyznawała pełne prawa obywatelskie ewangelikom mieszkającym w Rzeczpospolitej Polskiej. Pierwszy projekt Ustawy Zboru Warszawskiego został przygotowany w 1778 roku przez Jana Samuela Gieringa, jednak zatwierdzono dopiero kolejną wersję dokumentu w 1793 roku. Pierwszy kościół ewangelicko-reformowany został założony w 1777 roku na mocy przywileju Stanisława Augusta Poniatowskiego przy ul. Leszno, w zaadaptowanym na ten cel domu mieszkalnym. Za czasów Fryderyka Wilhelma II zbór otrzymał dotację państwową, która umożliwiła przebudowę kościoła i wzniesienie budynków parafialnych, wg projektu Samuela Bogumiła Zuga (po 1791). W 1823 roku car Aleksander I, po długoletnich staraniach zboru, przekazał mu na własność pałac Działyńskich przy ul. Leszno 662 (ob. al. „Solidarności” 74 a).
Początki zbiorów należy sytuować prawdopodobnie pod koniec XVIII wieku, kiedy dokonano przebudowy i rozbudowy budynków parafialnych. Rozbudowa siedziby parafii oraz rozwijająca się dzięki wiernym działalność dobroczynna i stan majątkowy przyczyniały się zapewne do chęci upamiętniania dobroczyńców za pomocą portretów umieszczanych w sali zgromadzeń. Do zbiorów mogły trafiać również elementy wyposażenia i utensyliów, które wyszły z użytkowania lub zostały wymienione w związku z budową nowego kościoła przy ul. Leszno 16 (1866-82, wg projektu Adolfa A. Loewe).
Do powstania kolekcji „starożytności polskich i pamiątek narodowych” przyczynił się najprawdopodobniej proboszcz parafii August Karol Diehl, a następnie wieloletni pracownik biblioteki i archiwum Aleksander Woyde. Najprawdopodobniej zbiory te włączone były do archiwum lub biblioteki i nie stanowiły osobnej kolekcji o charakterze muzealnym. Część z nich stanowiła zapewne element wystroju budynku. Najprawdopodobniej w znacznej części obrazy, pamiątki i „starożytności” zostały zniszczone w czasie II wojny światowej, szczególnie w czasie likwidacji sąsiadującego z parafią getta warszawskiego i powstania w getcie (1942-43).
Jak pisał Chwalewik: „Zbiory Gminy Ewangelicko-Reformowanej składają się, poza pięknym księgozbiorem, z portretów wybitnych kalwinów polskich, oraz ze zbioru licznych pamiątek i starożytności polskich” (Chwalewik 1926: 370), natomiast Stahl wspominał: „W budynku starego kościoła, na parterze, mieścił się Przytułek dla Sierot (założony w 1882), a na piętrze kancelaria parafialna, gdzie za drewnianą barierką królował przez długie lata zawsze pogodny, zawsze nienagannie ubrany sekretarz parafii (i jednocześnie Konsystorza) Stanisław Bretsch; również na piętrze sala zborowa z galerią portretów ludzi zasłużonych dla Kościoła, biblioteka i archiwum synodialne. Biblioteka synodialna – w dużej mierze dzieło ks. A.K. Diehla (1837-1908) – i archiwum, założone w 1904, liczące ponad 10 tysięcy tomów, cennych starodruków a nawet inkunabułów, domena pracy znawcy i miłośnika dziejów Kościoła, inż. Aleksandra Woydego (zm. w 1926), stanowiły niezwykle cenne źródło wiedzy o historii i dorobku duchowym protestantyzmu polskiego” (Stahl 1976: 19-20).
Obecnie trudno określić jak wyglądała kolekcja Gminy Ewangelicko-Reformowanej przed 1918 rokiem.
Więcej na temat gminy zob. m.in.
Gedankenbuch zur 25 jährigen Jubelfeier der allgemeinen Prediger-Synoden des Warschauer evangelisch-augsburgischen Konsistorial Bezirks, Warschau 1905.
K.T., Zbór Ewangelicko-Reformowany za ubiegłe 25-lecie, [w:] Księga jubileuszowa „Kuriera Porannego” wydana z powodu 25-lecia pisma, Warszawa 1903, s. 216.
Księga pamiątkowa Gimnazjum im. M. Reja utworzonego przez zbór Ewangelicko-Augsburski w Warszawie 1906-1926, Warszawa 1927
Chwalewik Edward, 1916. Zbiory polskie : archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w zestawieniu alfabetycznym według miejscowości, Warszawa: z zapomogi Kasy Pomocy dla Osób Pracujących na Polu Naukowym im. J. Mianowskiego, s. 201
Chwalewik Edward, 1926. Zbiory polskie : archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie. T. 2, N-Ż, Warszawa: J. Mortkowicz, s. 370
Pruss Witold, 1976. Zarys historii. budowy Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Warszawie na Lesznie, „Jednota. Miesięcznik Religijno-Społeczny” t. XXXIV, 1976, nr 7-8, s. 9-13
Pruss Witold, 1977. Społeczeństwo Królestwa Polskiego w XIX i początkach XX wieku (cz. I: Narodowości, wyznania, sekty, organizacje kościelne), Przegląd Historyczny, 68/2, s. 259-288.
Stahl Jerzy, 1973. Zarys historii Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Polsce, „Jednota. Miesięcznik Religijno-Społeczny”, nr 7-8, s. 14.
Stahl Jerzy, 1976. Parafia warszawska w okresie międzywojennym, „Jednota. Miesięcznik Religijno-Społeczny”, nr 7-8, s. 19-25
Stegner Tadeusz, 2004. Kościół ewangelicko-reformowany w Królestwie Polskim 1815-1914, Almanach Historyczny, T. 6, s. 87-109
Tranda Zdzisław, Pruss Witold, Parafia ewangelicko-reformowana w Warszawie w latach 1776-1914, „Jednota. Miesięcznik Religijno-Społeczny”, nr specjalny 1976, 8, s. 14 nn.
Wejssel Antoni, Wiadomość o wyznaniu i zborze Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie za ubiegłe 25-lecie, [w:] Księga jubileuszowa „Kuriera Porannego” wydana z powodu 25-lecia pisma, Warszawa 1903, s. 216.
Trandowa Wanda, 1976. Feniks z popiołów, „Jednota. Miesięcznik Religijno-Społeczny”, nr 7-8, s. 25-38
Akta Miasta Warszawy, Referat Gabarytów, tom. 21, Leszno, fot. sygn. 4263
[ato]
