W 1915 roku Eligiusz Niewiadomski (1869-1923) zabójca Gabriela Narutowicza (1922), ale także malarz, krytyk sztuki, społecznik, polityk, kierownik Wydziału II malarstwa, rzeźby i sztuk zdobniczych w Ministerstwie Sztuki i Kultury (1919), opracował koncepcję zespołu Muzeum Narodowego w Warszawie. Wpisywała się ona w toczone wówczas dyskusje na temat budowy gmachu muzeum.
Zgodnie z koncepcją zasadniczym celem było stworzenie zespołu instytucji poświęconych malarstwu: Galerii Narodowej, Galerii Mistrzów Europejskich, Galerii Rzeźby. Dodatkowo kompleks muzealny uzupełniać miały: Muzeum sztuki dekoracyjnej, Muzeum starożytności polskich, Muzeum etnograficzne.
Galeria Narodowa:
Podstawą zbioru malarstwa dla Galerii miała być kolekcja Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, po uprzednim uzupełnieniu go o dzieła dające pełny obraz polskiego malarstwa. Wzorem dla strategii Galerii powinny być Galeria Narodowa w Berlinie oraz Galeria Tretiakowska w Moskwie, które zgromadziły dzieła wybitnych przedstawicieli szkół narodowych. Dzieła w Galerii należy prezentować w sposób „pedagogiczny”, z uwzględnieniem najwybitniejszych artystów. Galeria Narodowa powinna pozyskiwać wyłącznie dzieła najlepsze, pomnikowe dla swojej epoki, nie zaś przykłady malarstwa danych artystów.
Galeria Mistrzów Europejskich:
Podstawą zbioru malarstwa w Galerii miał być tzw. legat Lachnickiego, znajdujący się w Muzeum Sztuk Pięknych (od 1916 Muzeum Narodowe m.st. Warszawy). Nie należy dążyć do tworzenia galerii wielkich mistrzów, ponieważ najwybitniejsze dzieła znajdują się już w europejskich muzeach i zbiorach prywatnych. Brak autentycznych i dostępnych finansowo dzieł na rynku wymaga stworzenia kopii galerii mistrzów, które dawały być publiczności „możliwie najbliższe pojęcie o tych oryginałach”. Do twórców, którzy powinni być reprezentowani w galerii należeli Tycjan, Rembrandt, Velázquez, Hals. Kopie powinny być wykonane przez specjalistów (nie studentów i kopistów przeciętnych), wyspecjalizowanych w naśladowaniu danego stylu i epoki. Podstawowym kryterium powinna być jakość obrazów, a nie ich ilość.
Uzupełnieniem galerii kopii powinny być barwne reprodukcje z dzieł mistrzów, reprodukowanych w wielkości naturalnej, za szkłem, a także fotografie dzieł sztuki i ich fragmentów. Powinny one charakteryzować się najlepszą jakością na rynku.
Galeria Rzeźby:
Podstawą zbioru Galerii miały być odlewy dzieł oryginalnych, o wysokiej jakości, dający możliwie najlepsze wyobrażenie o wyglądzie oryginały. Zbiory powinny ilustrować dzieła starożytnego Egiptu, Grecji antycznej, kultury średniowiecznej oraz Renesansu, zaginionych cywilizacji Ameryki Środkowej oraz mistrzów współczesnych. Wzorem dla Galerii powinny być Albertina, muzea w Kopenhadze, Berlinie, Norymberdze, Paryżu.
Muzeum sztuki dekoracyjnej:
Podstawą zbioru Muzeum miały być wyroby ceramiczne, szklane, metalowe, sprzęty, oprawy książek i t. p., ze szczególnym uwzględnieniem tkanin. Wzorem dla muzeum powinny by c kolekcje Kunstgewerbemuseum w Berlinie, Musee du parc cinquantenaire w Brukseli z kolekcją Herrera, Musee de tissue w Lyonie. Zawiązek kolekcji polskiego muzeum stanowić mogły zbiory muzeum diecezjalnego w Warszawie.
Muzeum starożytności polskich:
Muzeum stanowić miało uzupełnienie Archiwum Polskiego założonego przez Bronisława Gembarzewskiego, w celu odtworzenia na podstawie dokumentów „całej zewnętrznej kultury dawnej Polski”.
Muzeum etnograficzne:
Podstawą zbioru Muzeum miały być okazy z ziemi polskiej oraz reprezentujące „wszelkie ludy kuli ziemskiej”. Wzorem dla instytucji miało być Muzeum Etnograficzne w Berlinie.
Więcej na temat koncepcji Niewiadomskiego zob. :
Niewiadomski Eligjusz, 1915. Potrzeby artystyczne Warszawy wobec przewidywanych zmian politycznych, Warszawa: [s.n.], (Warszawa: Rubieszewski i Wrotnowski), pierwotnie opublikowany na łamach Przeglądu Technicznego, 1915, nr 27-28, s. 294-298; zasób Biblioteki Narodowej.
[ato]