W 1820 roku przy Szkole Wojewódzkiej w Płocku założono Towarzystwo Naukowe. Na jego czele stanął biskup Adam Prażmowski, a skarbnikiem został nauczyciel, rektor Szkoły Wojewódzkiej, Kajetan Morykoni. W chwili powstania Towarzystwa planowano założenie m.in. biblioteki i muzeum, które podnosić miały wiedzę mieszkańców regionu. Zbiory Towarzystwa, powstające głównie w oparciu o dary członków, uczniów i absolwentów szkoły, przedstawicieli miejscowej administracji lub mieszkańców regionu (w przypadku odkryć archeologicznych), obejmowały zbiory przyrodnicze i geologiczne. Ponadto w kolekcji gromadzono pamiątki historyczne, dokumenty, artefakty o wydźwięku politycznym (polskim), numizmaty.
Zgodnie z ustawą Towarzystwa, z 1820 roku (rozdział VIII) “Każdą osobliwość natury, pomnik historyczny, albo iaką bądź rzecz Naukom i przemysłowi przydatną, Towarzystwo z wdzięcznością do składów swoich przyimuje” (art. 37), Muzeum Towarzystwa połączone bydź może z Muzeum i Gabinetami Szkoły Woiewódzkiéy, ale starać się wypadnie o wolność nadania tym składom tytułu Muzeum Woiewództwa Płockiego (art. 38), dopuszczano także możliwość “ukazywania Publiczności w pewne czasy” (art. 39).
Aktywność kolekcjonerska Towarzystwa przypadała szczególnie na lata 1824-1826. W tym czasie pozyskano do zbiorów szereg eksponatów, Towarzystwo angażowało się również w działania o charakterze naukowym (archeologicznym) w regionie. Ponadto zdecydowano o połączeniu zbiorów Towarzystwa z kolekcja tworzoną przez Szkołę Wojewódzką na mocy Wewnętrznego urządzenia szkół departamentowych 1812 roku. W skład zbiorów szkolnych wchodziły pomoce matematyczne, fizyczne, globusy i mapy. Śmierć najważniejszego z działaczy Towarzystwa, Kajetana Morykoniego (1830), słabnące zainteresowanie oraz restrykcyjne konsekwencje powstania listopadowego (1832) sprawiły, że działalność Towarzystwa została zawieszona. Zbiory muzealne najprawdopodobniej przeszły pod zarząd Gimnazjum Gubernialnego (wcześniej Szkoły Wojewódzkiej), które posłużyły jako podstawa dla zbiorów reaktywowanego w 1907 Towarzystwa.
Więcej na temat muzeum zob. m.in.
Towarzystwo Naukowe przy Szkole Wojewódzkiey Płockiey, Płock 1820, F.1760
Treść potrzebnych Towarzystwu Naukowemu w Płocku wiadomości. [Płock, 1820], F.5383
Prospekt działań Towarzystwa Naukowego przy Szkole Wojewódzkiey Płockiey, [Płock, ok. 1821], F.1340
Piąta wiadomość o Towarzystwach Płockich a w szczególności o postępie Towarzystwa Naukowego od 4 lipca w 1824 do 1 września w 1825 roku, Płock: Towarzystwo Naukowe Płockie 1826
Szósta wiadomość o Towarzystwach Płockich, a w szczególności o postępie Towarzystwa Naukowego od 12 września 1825 roku do 26 września w roku 1826, Płock: Towarzystwo Naukowe Płockie 1826
Towarzystwo Naukowe w Płocku (notatka historyczna), Echa Płockie i Łomżyńskie 1902, r. 5, nr 71, s. 1
Askanas Kazimierz, W 70 rocznicę wznowienia działalności Towarzystwa Naukowego Płockiego (1907-1977), Notatki Płockie – 1 (94), 1978, s.6-9
Chojnacki Jakub, Kowalewski Tadeusz, Towarzystwo Naukowe Płockie a Polskie Towarzystwo Krajoznawcze i Turystyczno-Krajoznawcze, Notatki Płockie – 2 (135), 1988, 55-57
Chojnacki Jakub, 175 lat Towarzystwa Naukowego Płockiego (TNP), Notatki Płockie – 3 (160), 1994, s. 7-17
Chudzyński Marian, 180 lat Towarzystwa Naukowego Płockiego – w służbie regionu i kraju, Notatki Płockie – 2 (183), 2000, s. 11-18
Dorobek Franciszek, Jubileusz 150-lecia Towarzystwa Naukowego Płockiego, Rocznik Mazowiecki – 1972, s. 542-551
Koński Wiesław, W 165 rocznicę założenia Towarzystwa Naukowego Płockiego, Dzień Bolesława
red. Kostanecka Halina, Towarzystwo Naukowe Płockie 1820-1830 – 1907-1957. Szkice i materiały, 1957
Kowalski Wiesław Józef, 180 rocznica powstania Towarzystwa Naukowego Płockiego (1820-2000).
Prażmowski Adam, Kajetan Morykoni, Odezwa Towarzystwa Naukowego przy Szkole Woiewódzkiéy do Szanownych Obywateli Woiewództwa Płockiego, [w:] Towarzystwo Naukowe przy Szkole Wojewódzkiey Płockiey, Płock 1820, s. 14-15
Rolbiecki Waldemar, Towarzystwo Naukowe przy Szkole Wojewódzkiej Płockiej 1820-1830, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN, 1969
Rutska Halina, Towarzystwo Naukowe Płockie 1820 – 1830; 1907 – 1928: Notatka historyczna, 1929
Rutska Hanna, Z życia nauki na prowincji. Płock Nauka Polska: jej potrzeby, organizacja i rozwój, 1925, t.5, s. 182-189
Sołtysiak Marian, Muzeum Towarzystwa Naukowego Płockiego, Notatki Płockie – 3 (57), 1970, s. 18-21
Sołtysiak Marian, Sto pięćdziesiąt lat Muzeum w Płocku, Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku – 1972, s. 3-88
Stogowska Anna Maria, Rola intelektualna i kulturotwórcza Towarzystwa Naukowego Płockiego w latach 1820-1830, 1907-1939, Płock 1998
Szumlicka-Rychlik Grażyna, Towarzystwo Naukowe Płockie. Najstarsze Regionalne Towarzystwo Naukowe w Polsce zał. 1820, Płock: Towarzystwo Naukowe Płockie, 2015
Wróbel Maciej, 185 lat Towarzystwa Naukowego Płockiego, Notatki Płockie – 3 (204), 2005, s. 56-57
Towarzystwo Naukowe przy Szkole Wojewódzkiey Płockiey, Płock 1820, F.1760, strona tytułowa, zasób Płockiej Biblioteki Cyfrowej
[ato]
