W 1840 roku powołano do życia Towarzystwo Zbieraczów Starożytności Krajowych w Szamotułach, który zgodnie ze statutem przewidywał powstanie Gabinetu, który miał pełnić funkcje zbliżone do muzealnych: gromadzenie, zabezpieczenie, przechowywanie w jednym miejscu wybranych „starożytności”. Pomysłodawcą i pierwszym dyrektorem Towarzystwa był Jędrzej Moraczewski (1802-1855) uznawany za jednego z głównych przedstawicieli szkoły lelewelowskiej w polskiej historiografii.
Obszar poszukiwań nie był zbyt szeroki – do Gabinetu przyjmowane były okazy z terenu w promieniu 10 mil polskich od Szamotuł (czyli mniej więcej 70 km), jednak charakter zbieranych obiektów miał być bardzo zróżnicowany – od dzieł sztuki, zabytków archeologicznych, elementów uzbrojenia, po ich wizerunki.
W ciągu pierwszego roku działalności Gabinetu zbiory przedstawiały się dość skromnie i mieściły się w jednej szafie. Sprawozdanie z 1841 wymienia: urny i sprzęty, drobne kruszcowe, dwie zbroje husarskie, hełm, misiurkę, stary pałasz, tzw. krzyż Pułaskiego, kilkadziesiąt numizmatów, autografy królów polskich.
Towarzystwo zostało rozwiązane decyzją landrata szamotulskiego w 1846 roku. W tej sytuacji postanowiono przekazać zgromadzone zbiory do kolegiaty szamotulskiej pod opiekę jednego ze swoich członków – księdza Wincentego Taszarskiego. Władysław Kozłowski (spadkobierca księdza Taszarskiego) przekazał zachowane obiekty w 1859 roku do Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego. Postacią łączącą zbiory szamotulskie z Poznaniem był Emil Kierski (1810-1874), sekretarz Towarzystwa w Szamotułach, a następnie bibliotekarz utworzonego w 1857 roku Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego.
Więcej na temat działalności Towarzystwa zob.:
A. Abramowicz, Historia archeologii polskiej XIX i XX wieku, Warszawa-Łódź 1991, s. 16-22;
J. Kaczmarek, P. Silska, Starożytnictwo szamotulskie w XIX wieku, [w:] Szamotuły. Karty z dziejów miasta, t. 2, red. I. Skierska, Szamotuły 2009, s. 168-184;
J. Kostrzewski, Z dziejów badań archeologicznych w Wielkopolsce, Wrocław 1958;
R. Marciniak, Towarzystwo Zbieraczów Starożytności Krajowych w Szamotułach (1840-1846), „Kronika Wielkopolski”, 2002, nr 2, s. 21-36;
Z. Pawłowska, Towarzystwo Zbieraczów Starożytności Krajowych, [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych, t. II Towarzystwa naukowe i upowszechniające naukę działające w przeszłości na ziemiach polskich, red. B. Sordylowa, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 237-239;
D. Strumiłło, Z dziejów zbieractwa wielkopolskiego w XIX wieku, „Muzealnictwo”, 1958, r. 7-8, s. 5-17.
Na ilustracji: Orda, Napoleon (1807-1893), Szamotuły : (Księstwo Poznańskie), litografia ; 19,5 x 28,5 cm, [1873-1883], zasób: Zielonogórska Biblioteka Cyfrowa, źródło http://zbc.uz.zgora.pl/
[kk]
