16.11.2016 |
Kazimierz Malinowski; Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=20175061
Kazimierz Malinowski to bezsprzecznie jeden z najwybitniejszych i najbardziej zasłużonych polskich muzeologów. Z drugiej strony, Malinowski stał się jedną z najbardziej pomijanych i poniekąd zapomnianych postaci polskiego muzealnictwa. Należy zaznaczyć, że temu muzeologowi, zwolennikowi idei rzeczywistego otwarcia muzeów dla całego społeczeństwa, a także wieloletniemu dyrektorowi Muzeum Narodowego w Poznaniu poświęcono do tej pory jedynie dwa artykuły. Pierwszy autorstwa Henryka Kondzieli ukazał się w 1982 roku [Kondziela H., 1982: 106-108], drugi zaś napisany przez Gerarda Radeckiego w 2016 roku [Radecki G, 2017: 60-73]. Oba zostały opublikowane w „Muzealnictwie” – roczniku, którego redaktorem przez dwadzieścia pięć lat był sam Kazimierz Malinowski. Warto więc pochylić się nad legendą i spróbować odtworzyć propagowaną przez niego definicję muzeum.
Profesor Kazimierz Malinowski urodził się 28. stycznia 1907 roku w Poznaniu, zmarł 5. listopada 1977 roku również w Poznaniu [PSB, 2000: 47], ukończył historię sztuki na Uniwersytecie Poznańskim, a w 1933 roku uzyskał tam stopień doktora filozofii [PSB 2000: 47]. Praktykę muzealniczą zdobywał w Paryżu i Wiedniu. Po powrocie do kraju stworzył w Muzeum Narodowym w Warszawie pierwszy w Polsce Dział Oświatowy. Po zakończeniu II Wojny Światowej kontynuował kierownictwo Biura Oświatowego, został powołany również na kustosza i zastępcę wicedyrektora muzeum [Kondziela H., 1982: 106]. W 1947 roku powrócił do Poznania, gdzie pełnił funkcję naczelnika Wydziału Kultury i Sztuki w Urzędzie Wojewódzkim. Przez rok był również adiunktem w Zakładzie Historii Sztuki UP. Od 1948 roku przez niemal dwadzieścia lat piastował stanowisko dyrektora Muzeum Wielkopolskiego [Kondziela H., 1982: 106]. Za kadencji Malinowskiego muzeum doczekało się rozbudowy, a wysoki poziom merytoryczny placówki sprawiły, że Muzeum Narodowe w Poznaniu stało się jednym z czołowych muzeów w Polsce. W 1954 roku profesor został powołany na dyrektora Centralnego Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Sztuki, funkcję tę pełnił przez osiem lat [Kondziela H., 1982: 106]. Od 1961 roku związany był z Wydziałem Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie sprawował funkcję dziekana. Ponadto w 1969 roku założył i kierował Podyplomowym Studium Muzeologicznym. Za swoje zasługi Malinowski został uhonorowany przez władze Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, nadając mu w 1971 roku tytuł profesora nadzwyczajnego [Kondziela H., 1982: 107].
Dokonania prof. Malinowskiego na polu zawodowym i dydaktycznym można by długo wymieniać [Kondziela H., 1982; Radecki G., 2017]. Są one w mniejszym lub większym stopniu znane w środowisku muzeologów. Zdecydowanie mniej uwagi poświęcano dotychczas kwestii poglądów Malinowskiego na muzeologię, a ściślej definicji muzeum, która tkwiła u źródła praktyki muzealnej profesora. Jest to zadanie o tyle trudne, że Malinowski nie sformułował w swoich tekstach jednej definicji, a poglądy na temat muzeów wplecione w narrację licznych publikacji łączą analizę instytucji z ideologią marksistowską.
Malinowski bardzo krytycznie podchodził do muzealnictwa w przedwojennej Polsce. Muzeum tamtych czasów nazywał nawet „mauzoleum zasług klasy panującej”, porównując je do banku, w którym prywatni kolekcjonerzy składają zbiory „…zdobyte drogą wyzysku feudalno-agralnego lub kapitalistyczno-kupieckiego” [Dobrzycka A., Malinowski K., 1953: 180]. Jak wynika z ówczesnych tekstów, zbiory prywatne nie miały służyć udostępnianiu go szerszemu gronu, ale umocnieniu autorytetu właściciela, możliwość zabezpieczenia go przed wszelkimi kryzysami gospodarczymi. Malinowski Krytycznie odnosił się również do sytuacji muzealników z tamtego okresu, głosząc że zostali sprowadzeni „do roli stróża prywatnych zbiorów” [Dobrzycka A., Malinowski K., 1953: 180]. W ocenie badacza sytuacja ta uniemożliwiała prowadzenie badań naukowych, gromadzenie własnych zbiorów, a także organizowanie jakichkolwiek akcji popularyzatorskich. Profesor zwracał również uwagę na brak funkcjonalności wznoszonych w dwudziestoleciu międzywojennym gmachów muzealny. Jak wynika z powyższego, muzeolog nie krył się ze swoją sympatią do marksizmu, ale nawiązywał do niej również w swoich tekstach naukowych. Okres przedwojennej działalności Malinowskiego, związany był z Poznaniem i Warszawą. Wtedy to na badacza wpłynęły dwa postępowe środowiska, skupione wokół postaci Mariana Gumowskiego, Nikodema Pajzderskiego i Szczęsnego Dettloffa. Później również i Stanisława Lorentza. W obu tych grupach można znaleźć źródło jego poglądów i krytyki ówczesnej architektury muzealnej, potrzeby edukacji, a także chęci tworzenia periodyków muzealnych.
Dokonywana przez Malinowskiego w latach pięćdziesiątych XX wieku krytyka muzeum, a szczególnie brak ścisłej relacji muzeum z jego odbiorcą i dominację kolekcjonerstwa prywatnego, wynikała z przekonania, że instytucja ta powinna być ośrodkiem naukowym i wychowawczym [Malinowski K., 1938]. By muzeum mogło spełnić te warunki, powinno uwzględniać potrzeby współczesnej edukacji, zarówno w warstwie relacji międzyludzkich, jak i rozwiązań technicznych. Jak przekonywał, muzeum powinno posiadać specjalnie zaprojektowane sale odczytowe wyposażone w sprzęt audiowizualny, które umożliwiłyby prowadzenie działań oświatowych [Radecki G., 2017: 62]. W ocenie Malinowskiego muzeum powinno więc przede wszystkim popularyzować naukę i kulturę, stając się tym samym kopalnią wiedzy w reprezentowanej przez siebie dziedzinie.
Profesor wielokrotnie w swoich tekstach podkreślał rolę muzeów, które powinny edukować, a zarazem dbać o rozwój kulturalny społeczeństwa. Wychodząc z tego przekonania sprzeciwiał się „przechowywaniu” przez muzea prywatnych depozytów, przedkładając ponad nie konieczność tworzenia własnych zbiorów. Sam rozwój kolekcji prowadzony powinien być również w duchu odpowiedzialności społecznej, w sposób systematyczny i zgodny z ustaloną wcześniej strategią.
Profesor Malinowski był kierownikiem Katedry Konserwatorstwa na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytety Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie obok problematyki konserwatorskiej poruszano także zagadnienia z dziedziny muzeologii. Profesor łączył zagadnienia eksponowania i gromadzenia zbiorów, znane mu z własnej praktyki muzealnej, z aspektem poznawczym, czyli rozpoznaniem obiektów, datowaniem, atrybucją, proweniencją, ustalenie cech stylistycznych oraz poszukiwaniem analogicznych przykładów [Radecki G., 2017: 67]. Głosił on również, że muzeum nie może istnieć bez skrupulatnie wykonanej inwentaryzacji zbiorów. Nie można się nie zgodzić ze słowami Gerarda Radeckiego, dawnego doktoranta Kazimierza Malinowskiego, że muzeum dla profesora było po prostu instytucją naukową, gdzie można wdrażać i badać teorie muzeologów [Radecki G., 2017: 68].
W tym kontekście należy wspomnieć o rodzajach muzeów, które wyróżnił Malinowski: muzeum artystyczne, historyczne, archeologiczne, etnograficzne, uniwersyteckie, a także, co świadczy o otwartości myśli muzeologa, muzeum morskie i muzeum wnętrz [Radecki G., 2017: 21-28]. Oprócz wyżej omówionych celach, które powinny przyświecać muzeom, profesor dokonał również niewielkiego podziału i tutaj. Muzea artystyczne powinny wzbogacać zwiedzającego nie tylko estetycznie, ale i kulturalnie, reszta muzeów zaś powinna dostarczać głębszych emocji i przeżyć duchowych, a przede wszystkim poszerzać wiedzę [Radecki G., 2017: 55-56]. Malinowski podkreślał, że muzeum jest obrazem historycznym, naukowym, literackim i artystycznym, ale również narzędziem propagandowym oraz przedmiotem pielęgnowania pamięci, które okazało się niezastąpione w procesie odbudowywania Państwa Polskiego [Malinowski K., 1976: 13]. Wtedy też niezwykle istotne znaczenie miał przecież nie tylko kult zabytków, ale i niezwykły wzrost rangi muzeów.
Z zagadnieniem tym wiąże się kolejny, charakterystyczny dla poglądów Malinowskiego aspekt, mianowicie kwestia pracowników naukowych w muzeach. Wyraźnie widoczne jest to w publikacji Prekursorzy muzealnictwa (1970), której bohaterami są ludzie odpowiedzialni za tworzenie muzeów oraz wzrastająca z biegiem lat specjalizacja pracowników [1]. Potrzeba wykwalifikowanej kadry nie zrodziła się nagle, ale wynikała z całego szeregu zjawisk występujących w kulturze XIX i XX wieku. Wtedy to do głosu w społeczeństwach dochodziła chęć zgłębiania wiedzy, upowszechniania oświaty czy poznawania dóbr kultury. Kazimierz Malinowski pisał o tym okresie: „ukształtowało się żywiołowe zainteresowanie dla świadków przeszłości, osiągnięć dzisiejszych i perspektyw przyszłości. Równocześnie rozwinął się pęd do poszukiwania dokumentów przeszłości i do zachowania jej reliktów” [Malinowski K., 1976: 6]. Wpłynęło to nie tylko na kształtowanie nowych metod badawczych związanych z historią sztuki i konserwacją zabytków, ale i na wykształcenie fachowej kadry muzealnej. W rezultacie wyodrębniły się dwie nowe dyscypliny: muzeologia i konserwatorstwo. Wzrastała świadomość i odpowiedzialność kadry zawodowej, dla której samokształcenie pracowników muzeów okazało się niewystarczające. Profesjonalizacja pracowników muzeów, tak często podkreślana w tekstach Malinowskiego, wynikała ze świadomości potrzeb i celów, jakim służyć miała ta instytucja.
Malinowski zwracał uwagę jeszcze na jedną zależność, którą należałoby uwzględnić w kontekście muzeów. Chodzi tu o periodyki muzealne, które od przełomu XIX i XX wieku, stały się istną skarbnicą wiedzy dotyczącą terminologii, zasad klasyfikowania zbiorów, a także funkcjonowania muzeów i opieki nad zabytkami. Już w drugiej połowie lat czterdziestych udało się profesorowi zainicjować coroczne wydawanie przez Muzeum Narodowe w Poznaniu „Studiów Muzealnych” nawiązujących do przedwojennych „Roczników Muzealnych” Muzeum Wielkopolskiego. Niezwykle istotny z punktu widzenia specjalistycznej prasy muzealniczej był rok 1952, kiedy to z inicjatywy Malinowskiego (również pod egidą Muzeum Narodowego w Poznaniu) ukazało się pierwsze wydanie Muzealnictwa [Radecki G., 2017: 71].
Zasygnalizowane powyżej zagadnienia znalazły częściowe odzwierciedlenie w pierwszej ustawie dotyczącej ochrony dóbr kultury i muzeów, uchwalonej w 1962 roku przez Sejm, której Malinowski był współautorem i redaktorem [Malinowski K., 1962: 48; Ustawa o ochronie dóbr kultury z dnia 15 lutego 1962 r.]. Według tej ustawy muzeum za zadanie zapewnić „właścicielowi kolekcji w całości lub w części złożonej do depozytu albo znajdującej się w przechowaniu muzeum: 1) zabezpieczenie kolekcji w czasie trwania transportu i przechowywania w muzeum, 2) konserwację kolekcji na koszt muzeum, jeżeli muzeum uzna to za wskazane, a właściciel wyrazi zgodę [Dz. U. 1962, Nr 10 poz. 48, art. 57]. Profesor w artykule-komentarzu do ustawy z 1966 podkreślał natomiast istotę zabezpieczenia majątku narodowego, który gromadzony jest w instytucjach muzealnych, a także mówił o pierwszeństwie zakupów dokonywanych przez muzea w antykwariatach. Zaznaczał również, że ustawowe zmiany wnosiły możliwość nieodpłatnego przekazywania muzeom wszelkich pamiątek czy innych obiektów [Dz. U. 1962 Nr 10 poz. 48, art. 57].
Poglądy Malinowskiego wynikały z głębokiego przeświadczenia o zadaniach, jakie muzeum powinno spełniać. Chociaż badacz ten, jak wspomniano, nie sformułował własnej definicji, odwoływał się do terminologii proponowanej przez ICOM. Ogłoszona w 1947 roku w Paryżu oraz późniejszej, zaktualizowana w 1971 roku definicja, której autorem był Francuz, Georges Henri Riviere, brzmiała: „Muzeum jest instytucją trwałą, nie obliczoną na zysk, pozostałą w służbie społeczeństwa i jego rozwoju, otwartą dla publiczności, mającą za zadanie gromadzenie, konserwowanie, badanie, rozpowszechnianie i wystawianie materialnych świadectw dotyczących człowieka i jego otoczenia, a to dla studiowania, edukacji i przyjemności” [Radecki G., 2017: 64; Rataj A., 2010: 90]. Definicja ta niemal w pełni odzwierciedla omawiane wcześniej poglądy Malinowskiego. Drugie określenie przyjęte podczas Konferencji Generalnej ICOM-u, która odbyła się w 1971 roku, zgadzając się w pełni cytował sam omawiany muzeolog w jednej ze swoich publikacji: „Muzeum jest to instytucja, która służy społeczeństwu – nabywa, konserwuje, udostępnia, a w szczególności wystawia świadectwa materialne ewolucji natury i rozwoju człowieka dla celów badawczych, kształcenia i przyjemności” [Malinowski K., 1976: 33]. Warto też wspomnieć, że jako wzór muzealnictwa i muzeologii Malinowski traktował brneńską szkołę, do której wielokrotnie się odwoływał [Malinowski K., 1977: 55-58].
Z tekstów Malinowskiego wyłania się obraz muzeum, czyli instytucja publiczna, która samodzielnie i w sposób przemyślany gromadzi zbiory, opracowując je i dokumentując; kształci wyspecjalizowaną kadrę, dając jej możliwość publikacji swoich badań naukowych w fachowych periodykach; muzeum powinno tworzyć wystawy o wysokim poziomie estetycznym oraz kulturowym otwarte dla szerokiej publiczności, edukując i wzbogacając wiedzę zwiedzających. Jednym słowem, w przekonaniu Malinowskiego muzeum to instytucja o zadaniach społecznych, która dbając o wysoki poziom merytoryczny służyć ma potrzebom współczesnego społeczeństwa.
Ewelina Bednarz
PRZYPISY
[1] Historię przemian szczegółowo zostały opisane w: Malinowski K., 1970.
BIBLIOGRAFIA
Dobrzycka Anna, Malinowski Kazimierz, 1953. Muzeum Narodowe w Poznaniu w latach 1945-1952, Studia Muzealne, Poznań: Muzeum Narodowe w Poznaniu, z. I, s. 179-278.
Kondziela Henryk, 1982. Kazimierz Malinowski – 1907-1977, Muzealnictwo, t. 25, s. 106-108.
Malinowski Kazimierz, 1938. Muzeum zagadnień muzealnych, Pion, nr 6, [b.n.s.].
Malinowski Kazimierz, 1962. Co wnosi nowego ustawa o ochronie dóbr kultury i o muzeach?, Ochrona Zabytków, t. 15 (57), z. 2, s. 3-10.
Malinowski Kazimierz, 1970. Prekursorzy muzeologii polskiej, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Malinowski Kazimierz, 1976. Kształcenie muzeologów, konserwatorów i restauratorów, Poznań: Muzeum Narodowe w Poznaniu.
Malinowski Kazimierz, 1977. Brneńska szkoła muzeologii, Acta Universitatis Nocolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s. 55-58.
[PSB] Polski Słownik Biograficzny Konserwatorów Zabytków,1900 Poznań: Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków, z. 1, s. 47; hasło: Malinowski Kazimierz.
Radecki Gerard, 2017. Kazimierz Malinowski – muzeolog, Muzealnictwo, t. 58, s. 60-73.
Rataj Andrzej, 2010. Muzeum, problem tożsamości – refleksje, [w:] Muzeum XXI wieku – teoria i praxis. Materiały z sesji naukowej organizowanej przez Muzeum Początków Państwa Polskiego i Polski komitet ICOM. Księga pamiątkowa poświęcona Profesorowi Krzysztofowi Pomianowi, red. Gerard Radecki, Andrzej Tomaszewski, Gniezno: Muzeum Początków Państwa Polskiego, s. 87-94.
Ustawa z 15. lutego 1962 roku o ochronie dóbr kultury, Dz. U. z 1962 r., Nr 10 poz. 48, Art. 57.
