Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioteka_Załuskich#/media/Plik:Vogel_Załuski_Library.jpg
W 1747 roku została otwarta biblioteka publiczna w Warszawie, pierwsza na ziemiach Rzeczpospolitej, jedna z pierwszych i największa w Europie XVIII w.; ufundowana przez braci Załuskich, biskupa Józefa Andrzeja i biskupa Andrzeja Stanisława. W założeniach miała gromadzić, katalogować i udostępniać możliwie pełny zasób narodowego piśmiennictwa – ogółem 400 tysięcy tomów, 20 tysięcy rękopisów i 40 tysięcy rycin. Posiadała też zbiory historii naturalnej, numizmatów i medali, map, przyrządów naukowych, grafiki oraz malarstwa i rzeźby, w tym przede wszystkim portretów.
Biblioteka miała stać się ośrodkiem życia literackiego i naukowego w Rzeczpospolitej, z czym związana była promocja uczonych i badaczy, rozwijanie kontaktów naukowych (w kraju i zagranicą); organizowano tu konkursy naukowe i literackie, towarzystwa czytelnicza, posiedzenia naukowe, aukcje druków i publikacji, działalność edytorska.
Współczesne teksty podkreślają małą frekwencję w Bibliotece, to samo wynika z zachowanych dokumentów. Korzystający ze zbiorów rekrutowali się głównie z duchowieństwa. Osobistości: Bohomolec Franciszek, Bernoulli Johann, Dogiel Maciej, Jabłonowski Józef Aleksander, Konarski Stanisław, Lengnich Gotfryd, Minasowicz Józef, Mizler de Kolof Lonrenz, Naruszewicz Adam, Niesiecki Kasper, Sapieha Jan Fryderyk, Czacki Tadeusz, Gołębiowski Łukasz, Juszyński Hieronim, Lelewel Joachim, Linde Samuel Bogumił, Nax Ferdynand, Ossoliński Józef Maksymilian, Vogel Zygmunt.
Po upadku insurekcji kościuszkowskiej na osobisty rozkaz Katarzyny II skonfiskowana i wywieziona do Petersburga (w 1814 r. na podstawie jej zbiorów powstała Cesarska Biblioteka Publiczna); zbiory te zostały częściowo zwrócone na mocy Traktatu Ryskiego w l. 1921-1934.
Na temat muzeum zob.:
- E. Chwalewik, Losy zbiorów polskich w Rosyjskiej Bibliotece Publicznej w Leningradzie, Warszawa 1926
- E. Kuntze, Układy o zwrot Biblioteki Załuskich, Lwów 1930.
- M. Łodyński, Z dziejów „Biblioteki Rzeczypospolitej Załuskich zwanej” w l. 1785-94, Warszawa 1935
- P. Bańkowski, Ze studiów nad rękopisami byłej cesarskiej biblioteki publicznej w Petersburgu Nakładem „Przeglądu Bibliotecznego”, Kraków 1937
- Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców. Oprac, i wstępem poprzedził W. Zawadzki, t. I—II, Warszawa 1963.
- J. Mayer, Zalusciana w „Bibliotheąue Germaniąue” (Amsterdam 1729—1741) i w „Nouvelle Bibliotheąue Germaniąue” (Amsterdam 1746—1760), „Roczniki Biblioteczne” 1970, z. 1/2.
- J. Kozłowski, Szkice o dziejach Biblioteki Załuskich, Wr. i in.: Ossolineum 1986
- T. Zarzębski, Biblioteka Rzeczypospolitej Załuskich zwana (Fakty z dziejów), „Rocznik Bibl. Nar.” 27/28:1991/92
- J. Kozłowski, Źródła do rekonstrukcji Biblioteki Załuskich, Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, 15(1993)
- S. Roszak, Środowisko intelektualne i artystyczne Warszawy w połowie XVIII w. Między kulturą Sarmatyzmu a Oświecenia, Toruń 1997
- Pamiątki dziejów Biblioteki Załuskich, opr. J. Płaza i B. Sajna, Biblioteka Narodowa, Warszawa 1997
- P. Gancarczyk, J. Guzy-Pasiak, Odnaleziony rękopis ze zbiorów Biblioteki Załuskich, “Cenne, bezcenne, utracone”, 2008, nr 1, s. 22-23.J. Kozłowski, Biblioteka Załuskich w dwunastu odsłonach, „Roczniki Biblioteki Narodowej” 33 (2001)
- Bracia Załuscy. Ich epoka i dzieło, Zbiór studiów pod red. D. Dukwicz, Biblioteka Narodowa, Warszawa 2011.
TFR
