Zbiory pabianickiego Koła Polskiej Macierzy Szkolnej gromadzone były od 1906 r., w 1908 r. w związku z delegalizacją PMS zbiory muzealne zostały przekazane jednemu z członków Koła, a po utworzeniu Pabianickiego Towarzystwa Naukowego zwrócone przez depozytariuszy. Kolekcja muzealna obejmowała przede wszystkim zbiory przyrodnicze. W 1914 r. część zbiorów uległa zniszczeniu. Od 1918 r. kolekcja zarządzana była przez Polską Macierz Szkolną.
W 1905 roku powstało Koło Polskiej Macierzy Szkolnej, która w 1906 roku rozpoczęła legalną działalność. Jego siedzibą był Dom Ludowy przy ul. Długiej 15 (ob. ul. Tadeusza Kościuszki 14). Działalność Sekcji muzealnej rozpoczęła się w 1907 roku, w celu utworzenia muzeum. Pierwsze zbiory przyrodnicze ofiarował lekarz i entomolog Witold Eichler oraz członkowie PMS. W 1908 roku, w związku z delegalizacją PMS zbiory muzealne zostały przekazane jednemu z członków Koła, a po utworzeniu Pabianickiego Towarzystwa Naukowego zwrócone przez depozytariuszy. Kolekcja muzealna obejmowała przede wszystkim zbiory przyrodnicze, prezentowane początkowo w jednej sali Domu Ludowego, od 1912 roku w dwóch pomieszczeniach. W 1913 roku muzeum Towarzystwa obejmowało dział przyrodniczy z anatomią, fizjologią, patologią na parterze, oraz etnograficzny, przemysłowy, techniczny, archeologiczny w sali na pierwszym piętrze.
W 1914 roku Dom Ludowy został przejęty przez władze wojskowe, a działalność Towarzystwa została zawieszona. Prawdopodobnie w tym czasie część zbiorów uległa zniszczeniu (obiekty z Kaukazu). W 1917 roku wznowiono działalność Koła PMS, w 1918 roku Towarzystwo przekształcono na II Koło PMS (od 1918 Koła połączono). W zbiorach muzeum dominowały okazy przyrodnicze z sekcją entomologiczną, od lat dwudziestych starano się poszerzyć dziedzinę zainteresowań o zbiory historyczne związane z dziejami Pabianic. W 1939 roku budynek został przejęty przez władze niemieckie, najprawdopodobniej zbiory muzeum uległy rozproszeniu i zniszczeniu. Po 1945 roku działalności muzeum nie wznowiono. Zachowane obiekty włączono do zbiorów Muzeum Miejskiego (ob. Muzeum Miasta Pabianic).
Zbiory muzealne prezentowane były na Wystawie Przyrodniczej w Łodzi (1910), organizowano również ekspozycje entomologiczne w Pabianicach (1910, 1913).
Zwyczajowo przyjmuje się, że do tej instytucji przekazane zostały zbiory przyrodnicze Muzeum Koła Pabianickiej PMS. W 1937 roku w sprawozdaniu dla MWRiOP figuruje „Muzeum Powiatowe Towarzystwa Czytelń Ludowych”, w którego zbiory podzielone zostały na 7 działów: przyroda martwa, ożywiona, górnictwo i przemysł, archeologia, dz. historyczno-artystyczny; dz. archiwalno-geograficzny. Natomiast zgodnie z doniesieniami „Ziemi” w 1938 roku muzeum PTK założyło księgi inwentarzowe, obejmujące 246 obiektów zgromadzonych w 7 działach, analogicznych do wspomnianych w piśmie z 1937 roku. Muzeum znajdowało się wówczas najprawdopodobniej przy ul. Legionów 59, a kustoszem zbiorów była Helena Salska. Sprawdzenia wymagają powiązania Muzeum prowadzonego przez Koło z działalnością Muzeum Oddziału Pabianickiego PTK.
Od 1940 dawny Dom Ludowy pełnił funkcję siedziby policji niemieckiej, od 1945 roku Milicji Obywatelskiej. W tym samym roku przywrócono mu funkcje kulturalno-oświatowe.
Na temat muzeum zob.:
- Kronika Krajoznawcza Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany, 1910, r.1, nr 23, s. 367 .
- Wystawa Przyrodnioczo-Etnograficzna w Pabianicach, Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany 1911, r.2, nr 26, s. 438-439.
- Z Pabianic Rozwój. Dziennik polityczny, przemysłowy, ekonomiczny, społeczny i literacki, illustrowany, 1912, r. 15, nr 258, s. 7.
- Kronika. Z Pabianic Rozwój. Dziennik polityczny, przemysłowy, ekonomiczny, społeczny i literacki, illustrowany, 1913, r. 16, nr 115, s. 4.
- Krótkie dane z działalności Pabjan. Tow. Naukowego za rok 1912, Gazeta Pabjanicka: wychodzi 2 razy tygodniowo, 1913, nr 4, s.2.
- Kronika miejscowa. Z Pabjanickiego Towarzystwa Naukowego, Gazeta Pabjanicka: wychodzi 2 razy tygodniowo, 1913, nr 5, s.3.
- Kronika miejscowa. Z Pabjanickiego Towarzystwa Naukowego, Gazeta Pabjanicka: wychodzi 2 razy tygodniowo, 1913, nr 32, s.4.
- Kronika miejscowa. Z Pabjan. Tow. Naukowego, Gazeta Pabjanicka: wychodzi 2 razy tygodniowo, 1913, nr 51, s.3.
- Kronika miejscowa. Z Pabjan. Tow. Naukowego, Gazeta Pabjanicka: wychodzi 2 razy tygodniowo, 1913, nr 55, s.2.
- Kronika miejscowa. Z Pabjan. Tow. Naukowego, Gazeta Pabjanicka: wychodzi 2 razy tygodniowo, 1913, nr 74, s.3.
- C. Z., Wystawa entomologiczna w Pabianicach, Muzeum. Czasopismo Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych, 1913, r.29, t.2, z. 4, s. 440.
- Krótkie dane z działalności Pabjan. Towarzystwa Naukowego za 1913 rok, Gazeta Pabjanicka: wychodzi 2 razy tygodniowo, 1914, nr 12, s.1-2.
- Koło Macierzy Szkolnej w Pabijanicach, Godzina Polski: dziennik polityczny, społeczny i literacki, 1916, nr 146, s. 4.
- Stwórzmy dział historyczny w muzeum Pabianickim!, Gazeta Pabjanicka: tygodnik społeczny i informacyjny, 1926, nr 7, s. 6-8.
- Na pamiątkę dwudziestolecia Koła Polskiej Macierzy Szkolnej w Pabjanicach: 1905-1925, Pabjanice: Koło Polskiej Macierzy Szkolnej 1926.
- Sprawozdane z Walnego Zebrania Koła Pol. Macierzy Szkolnej w Pabjanicach, Gazeta Pabjanicka: tygodnik społeczny i informacyjny, 1935, nr 14, s. 2.
- Z Koła Macierzy Szkolnej w Pabjanicach, Gazeta Pabjanicka: tygodnik społeczny i informacyjny, 1936, nr 11, s. 3.
- Z Muzeum P.S.M. Gazeta Pabjanicka: tygodnik społeczny i informacyjny, 1936, nr 39, s. 2.
- Pierwsza Ogólnopolska Konferencja Bibliotekarska w Pabianicach: [informator], Pabianice : [s. n.], 1945.
- Chwalewik Edward, Zbiory Polskie […], t. 2, s. 36.
- Georgiewski Dymitr, Przegląd Muzealny, Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany 1939, r. 24, nr 5-6, s. 166.
- Szymański Stanisław, Muzea Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego: 1906-1950, Warszawa : Wydaw. PTTK „Kraj”, 1990, s. 66.
[ato]
