Muzeum Diecezjalne w Tarnowie jest powszechnie uważane za najstarsze muzeum rzymsko-katolickie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Zostało utworzone w 25 listopada 1888 roku, 18 lat po Muzeum Diecezjalnym we Włocławku. Tarnowska instytucja była jednak szerzej znana, dzięki swojej otwartości na zwiedzających.
Inicjatorem był rektor Seminarium Duchownego ksiądz Józef Bąba, historyka Kościoła i prawa kanonicznego. Początkowo funkcjonowało pod nazwą Muzeum Seminaryalnego Sztuki Kościelnej w Tarnowie (nie wiadomo, kiedy nazwa została zmieniona na Muzeum Diecezjalne). Jego celem było krzewienie patriotyzmu, pielęgnowanie pamięci o historii polskiego Kościoła oraz polskiej kultury. Równie istotna była misja konserwatorska, muzeum miało ocalić od zapomnienia elementy wystroju gotyckich świątyń: obrazy, rzeźby, obiekty rzemiosła artystycznego. Nie bez znaczenia była również chęć nauczania seminarzystów oraz wszystkich zwiedzających miłości do sztuki.
Zbiory pozyskiwano na dwa sposoby – poprzez ekspedycje wyznaczonych duchownych po parafiach należących do Diecezji Tarnowskiej, oraz dzięki darom, które składali duchowni i niekiedy wierni.
W 1914 roku z powodu wojny Austriacy zajęli muzeum na potrzeby szpitala polowego, rozpoczynając wyniszczanie zbiorów. Komendant Glazer podobno wyrzucił wszystkie zbiory na dziedziniec, a następnie na długi czas przeniesiono je do zawilgoconego pokoju, gdzie dalej niszczały.
Zbiory tarnowskiego Muzeum Diecezjalnego niemal od początku istnienia podzielone były na trzy działy: sztukę cechową (malarstwo i rzeźba głównie z terenów Małopolski, reprezentujące tzw. szkołę krakowsko-sądecką), tkanin kościelnych, różnych dzieł sztuki z przełomu XIX i XX wieku (zegary, porcelana, malarstwo, etc.).
Do najważniejszych zabytków zaliczyć można:
- “Opłakiwanie Chrystusa” z Chomranic – obiekt słynny na skalę europejską
- tablica kamienna z herbem Leliwa – dzieło Franciszka Florentczyka
- tkaniny kościelne – słynny zbiór tkanin od średniowiecza do XIX wieku
- obrazy tablicowe
- polichromowana rzeźba średniowieczna z terenów Diecezji Tarnowskie
- rzeźba głowy Jana Chrzciciela na misie z Łącka – najstarszy eksponat muzealny, pochodzący z 2 połowy XIII wieku
- skrzydła Tryptyku z Ptaszkowej – najstarszy w polskim malarstwie tablicowym cykl scen pasyjnych
Na temat zbiorów zob.:
- W. Chrobak ks., Z historii Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, „Currenda”, R. 111, 1961, s. 347-349.
- Władysław Szczebak ks., Jak powstawały zbiory sztuki Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, „Currenda”, R. 138, 1988, nr 7 – 9, s. 304-316.
- Władysław Szczebak, Muzeum Diecezjalne w Tarnowie wobec celów i zadań muzealnictwa kościelnego, “Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne: organ Ośrodka Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim”, T. 67 (1997), s. 99-140.
- Władysław Szczebak, Muzeum Diecezjalne w Tarnowie na tle dziejów muzealnictwa kościelnego w Polsce, Tarnów:Biblos, 2003
- Władysław Szczebak, Muzea parafialne i klasztorne na przykładzie diecezji tarnowskiej, “Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne : organ Ośrodka Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim”, T. 85 (2006), s. 77-88.
- ks. Wielgosz Stanisław, Muzeum Diecezjalne w Tarnowie obchodzi 125. rocznicę powstania “Gość tarnowski”, październik 2013.
- ks. Tadeusz Bukowski, Muzeum Diecezjalne w Tarnowie. Dzieje – ludzie – dzieła, “Muzealnictwo”, 2008, nr 49, s. 102-113.
[ebd]
