Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie zostało założone w 1906 roku z inicjatywy E. Orzeszkowej, W. Zachorskiego, J. Matwiłły, A. Parczewskiego i S. Kościałkowskiego. Zgodnie ze statutem Towarzystwo miało na celu „pielęgnowanie nauk, umiejętności i literatury w języku polskim, w szczególności zaś badanie kraju pod względem przyrodniczym, etnograficznym, historycznym, ekonomicznym i statystycznym” (§ 2). Swoją działalność rozpoczęło w 1907 roku, „na mocy uchwały Gubernjalnej Komisji Wileńskiej do spraw towarzystw i związków”. Początkiem kolekcji stały się zbiory po Antonim Zaborskim ofiarowane przez rodzinę.
Już w 1907 roku na poczet muzeum zakupiono gabloty, witryny i stoliki, rozlokowano także zgromadzone zbiory. Obejmowały one dział archeologii przedhistorycznej, zarządzany przez Wandalina Szukiewicza, dział numizmatyki, medali i sfragistyki, dział kultu religijnego. Opiekę nad zbiorem etnograficznym sprawował dr Władysław Zahorski, nad działem przyrodniczym Zygmunt Hryniewicz, a kolekcją artystyczną zarządzał Stanisław Jarocki. Z ramienia Towarzystwa opiekę nad całą kolekcja towarzystwa sprawował jego ówczesny wiceprezes (1909) Władysław Zahorski. Wszystkie obiekty w kolekcji były sklasyfikowane, przekazywane do odpowiedniego działu, numerowane i katalogowane.
Rocznik Towarzystwa Naukowego w Wilnie, T.1, 1907, s.161
Jak pisano w sprawozdaniu z 1909 roku „Zapoczątkowane zbiory naukowe i artystyczne, które dadzą możność rozleglejszego urzeczywistnienia w przyszłości naukowych zadań T-wa, podobnie, jak lat ubiegłych, mieściły się w wielkiej sali z filarami na piętrze, a obrazy, oryginalne rysunki i zbiory graficzne w westibulu i w klatce schodowej”.
Już na początku działalności członkowie Towarzystwa zwracali uwagę na konieczność specjalizacji instytucji, jednak większość okazów stanowiły dary, co miało wpływ na wygląd kolekcji. Jak pisano w Kurierze Litewskim „Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk, będące dopiero w fazie powstania, zakreśliło sobie zbyt szerokie pole działalności gromadząc skrzętnie zarówno pamiątki historyczne, jak dzieła sztuki, jak wreszcie okazy etnograficzne i przyrodnicze. Posiada ono charakter mieszany artystyczno-naukowy i skutkiem tego całość robi wrażenie gabinetu osobliwości. […] Dostępne jest tylko zresztą dla członków Towarzystwa”.
Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie działało również po 1918 roku, jednak zmianie uległa jego struktura, jednak nie zaprzestano prowadzenia muzeum.
Więcej na temat muzeum zob.
- Szukiewicz, W. , Muzeum w Wilnie, „Kurier Litewski” 1906, nr 223., s.1„Kurier Litewski” 1906, nr 223. , s. 1
- Uziębło Lucjan, Nowe muzeum w Wilnie, „Kurier Wileński” 1906, nr 192
- Wrońska Joanna,Wokół Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie Archeologia Polski, t. XXXVII: 1992, z. 1-2, s.315-322
[akj]
